پیشگیری اولیه از اعتیاد با تمرکز بر خانواده

مؤلفان: دکتر شهرام محمدخانی– دانشیار روانشناسی بالینی  گروه روانشناسی دانشگاه خوارزمی

دکتر ربابه نوری– عضو هیئت علمی  گروه روانشناسی دانشگاه خوارزمی

 ناشر: ستاد مبارزه با مواد مخدر

سوء مصرف مواد در دهه گذشته در بین نوجوانان افزایش یافته است. بر خلاف یک دهه کاهش در مصرف مواد، میزان مصرف ماری‌جوانا در میان نوجوانان آمریکا با 99 درصد افزایش از 11.9 درصد به 23.7 درصد در دانش آموزان کلاس 12 رسیده است. تضعیف خانواده یک عامل احتمالی این افزایش فزاینده است.

به موازات افزایش طلاق، کودکان کمتری در خانه‌ها با هر دو والدین خود زندگی می‌کنند. امروزه والدین بیشتر از قبل کار می‌کنند و فرصت اندکی برای تعامل و نظارت بر رفتار فرزندانشان دارند. علاوه بر این برخی والدین نگرانی اندکی درباره مصرف مواد غیر قانونی در فرزندانشان دارند.  متأسفانه علت سوء مصرف مواد، عمیقاً در آشفتگی خانواده ریشه دارد. سوء مصرف مواد یک بیماری خانوادگی ناشی از سبک زندگی است که از علل محیطی خانوادگی و ژنتیکی تأثیر می‌پذیرد. از این رو برنامه‌های پیشگیری مبتنی بر توانمندسازی خانواده باید در فعالیت‌های پیشگیرانه جامع گنجانده شوند.

بررسی‌های ارزشیابی نشان می‌دهد که برنامه های پیشگیری متمرکز بر خانواده که بر پویایی‌های خانواده تمرکز می‌کنند، بیشترین اثربخشی دارند. اگرچه رویکردهای پیشگیرانه متمرکز بر کودکان و نوجوانان که بر آموزش مهارت‌های فردی و اجتماعی تاکید دارد، اثربخش هستند، اما اثرات بسیار محدودی در پیشگیری یا کاهش مصرف مواد به جا می‌گذارند. در مقابل کار کردن با والدین و خانواده کودکان بسیار مؤثرتر است. ترکیب رویکردهای پیشگیری متمرکز بر فقط کودکان که در مدرسه یا جامعه اجرا می‌شوند با رویکردهای توانمندسازی خانواده، موجب افزایش اثرات پیشگیرانه مداخلات می‌شود. با وجود این نتایج مثبت، تنها در سال‌های اخیر است که مدارس و مؤسسات اجتماعی آماده امتحان کردن برنامه‌های متمرکز بر توانمندسازی خانواده‌ها شده‌اند.

یکی از نقاط ضعف و چالش‌های اقدامات پیشگیری اولیه از اعتیاد در سطح مدارس، کمبود نیروی انسانی متخصص در سطح کشور هست. بر اساس برنامه‌ریزی به‌عمل‌آمده با انتخاب کمیته‌ای متشکل از ۱۱ نفر از متخصصان عرصه پیشگیری، طی چند ماه کار فشرده ضمن جمع‌آوری دیدگاه صاحب‌نظران، ابتدا چارچوب و سرفصل‌های آموزشی هر یک از کانون‌های هدف تدوین و سپس مسئولیت تهیه محتوای آموزشی در هر کدام از کانون‌های هدف به چند نفر از اعضای کمیته فوق محول شد. در همین راستا بسته آموزشی «پیشگیری اولیه از اعتیاد با تمرکز بر خانواده» برای متخصصان پیشگیری اولیه از اعتیاد در زمینه خانواده طراحی شده است.

این کتاب در ۱۰ فصل تدوین و توسط ستاد مبارزه با مواد مخدر منتشر شده است:

فصل ۱: مداخلات متمرکز بر خانواده برای پیشگیری از مصرف مواد

فصل ۲: سیستم خانواده و نقش آن در مصرف مواد

فصل ۳: عوامل خطرساز و حفاظت کننده خانوادگی مصرف مواد

فصل ۴: مهارت‌های فرزند پروری

فصل ۵: مهارت‌های نظارت بر فرزندان

فصل ۶: ارتباط مؤثر

فصل ۷: رفتار جرأت‌مندانه

فصل ۸: حل تعارضات خانوادگی