طرحواره های هیجانی
دکتر شهرام محمدخانی
استاد تمام روانشناس بالینی دانشگاه خوارزمی
مدل طرحواره های هیجانی بر اساس این اصل بنیادین پایه‌گذاری شده است که هیجان‌هایی مثل ترس، ناراحتی، اضطراب و تنهایی، تجاربی جهان‌شمول محسوب می‌شوند، اما تفاوت‌های فردی زیادی در زمینه‌ی مفهوم‌سازی هیجان‌ها و راهبردهای کنار آمدن با آن‌ها وجود دارد. ممکن است برخی از این راهبردها و مفهوم سازی‌ها، آتش بیار معرکه شوند و فرد را دچار مشکل کنند.
مدل شناختی اجتماعی که هیجان‌ها را معلول شناخت یا تفکر می‌داند، درباره‌ی افکار ناخواسته و برانگیختگی هیجانی به ارائه‌ی مفهوم سازی‌های جدیدی پرداخته است. به عنوان مثال، افراد مبتلا به اختلال وسواسی – اجباری، افکار ناخواسته را شاخصی از مسئولیت‌پذیری، آسیب‌شناسی فردی و کنترل ناپذیری تلقی می‌کنند. تلاش برای فرونشانی یا اجتناب از این افکار منجر به احساس شرمندگی بیشتر، از دست دادن کنترل، اضطراب و تشدید فکر اولیه می‌شود.
در واقع طرحواره های هیجانی بر اینکه افراد چگونه تجربه هیجانی‌شان را مفهوم‌سازی می‌کنند، انتظارات آن‌ها چیست، آن‌ها چگونه هیجان‌های خودشان را قضاوت می‌کنند و راهبردهای رفتاری و بین فردی که در پاسخ به تجربه هیجانی بکار می‌گیرند، تمرکز می‌کند. این مدل یک مدل فراشناختی یا یک مدل فراتجربی از هیجان است که به موجب آن هیجان‌ها یک موضوع شناختی اجتماعی هستند. طرح‌واره‌های هیجانی «فلسفه» افراد در مورد هیجان هستند که بازتاب تأثیر مدل فراهیجانی گاتمن است.
در مدل طرحواره های هیجانی روی افکار فرد در مورد درستی یک هیجان، نیاز او به کنترل، سرکوبی، یا ابراز هیجان، تحمل برای پیچیدگی و تناقض گویی، تمرکز می‌شود. علاوه بر این افراد درباره راهبردهایی که آن‌ها معتقدند در کنار آمدن با یک هیجان لازم است، تفاوت دارند. برخی افراد هیجان را می‌پذیرند، هیجان را با ارزش‌های بالا پیوند می‌دهند و به دنبال معتبرسازی هستند و برخی دیگر از سرکوبی و اجتناب استفاده می‌کنند و سعی می‌کنند که تجربه هیجانی‌شان را انکار کنند.
مدل طرحواره های هیجانی بر اساس موارد زیر شکل گرفته است:
- هیجان‌های ناخوشایند (مثل ناراحتی، تنهایی، ترس، اضطراب و خشم)، پدیده‌هایی جهان‌شمول هستند.
- تفاوت‌های فردی زیادی در اهمیت قائل شدن به این هیجان‌ها وجود دارد.
- تفسیرهای افراد درباره‌ی هیجان‌ها، نشانگر باورهای این افراد درباره‌ی طول مدت، کنترل‌پذیری، شدت، پیچیدگی، آسیب‌شناسی و اخلاقی بودن این هیجان‌ها است.
- طرحواره های هیجانی منفی باعث تفسیر و ارزیابی معیوب و مداوم هیجان‌های منفی و در نتیجه، اغراق در شدت و مدت آن‌ها می‌شوند.
- تفسیرهای منفی می‌تواند مانع ابراز هیجان‌ها و نقص در پردازش هیجانی شوند.
ابعاد طرحواره های هیجانی
مدل طرحواره های هیجانی این امکان را به درمانگر می‌دهد تا نظریه‌ی مراجع درباره‌ی هیجان‌ها را بررسی کند. نظریه‌ها یا دیدگاه‌های افراد درباره‌ی هیجان‌ها، ممکن است در شدت بخشی به هیجان‌های منفی نقش داشته باشند. افراد ممکن است افسردگی را غیرقابل درک تلقی کنند («اصلاً نمی‌فهمم چرا افسرده شده‌ام» یا «من نباید افسرده شوم») و به همین دلیل از مقابله‌ی مؤثر با افسردگی ناامید می‌شوند. نظریه‌های افراد اغلب درباره‌ی هیجان‌ها بر اصل «بازگشایی مشکلات سربسته» بنا شده‌اند. مثلاً برخی افراد معتقدند که آگاهی، بیان و ابراز هیجان‌ها در حکم «باز کردن در جهنم» است. این باور نمی‌گذارد درمانگر به هیچ‌گونه فکر و احساس مهم مراجع دست یابد.
اصول بنیادی مدل طرحواره های هیجانی
- هیجان‌های دشوار و دردناک همگانی هستند.
- هیجان‌ها در جریان تکامل پدیدار می‌شوند و از طریق هشدار دادن به فرد در مورد خطر و آگاه ساختن او از نیازهایش یک سود انطباقی فراهم آورده‌اند.
- اعتقادات و راهبردهای زیربنایی (طرح‌واره‌های هیجانی) تعیین می‌کند که اثر یک هیجان، ماندگاری و تداومش چقدر باشد. از این روی اعتقادات فاجعه‌آمیز در مورد اضطراب باعث شدیدتر شدن اضطراب می‌شود.
- راهبردهای کنترل هیجانی از قبیل تلاش برای سرکوبی، نادیده انگاشتن، خنثی‌سازی و محو کردن هیجان، در طی مصرف مواد و عیاشی در خوردن، باعث تأیید این باور در فرد می‌شود که هیجانات غیرقابل‌تحمل هستند.
- ابراز کردن و معتبر سازی تا جایی مفید هستند که به عادی سازی و همگانی کردن هیجانات، بهبود بخشیدن ادراک و فهم از هیجانات، متمایز کردن هیجانات متنوع و کاهش احساس گناه و شرم در مراجعین کمک کنند؛ و همچنین در مراجع این باور را تشدید کنند که هیجانات قابل‌تحمل هستند.
منبع: توما، سی. ناتان و مک‌کی، دین. (۲۰۱۵). پرداختن به هـیــجــان در درمـان شنـاخـتـی- رفـتـاری: فـنـون کاربردی برای بـالـیـنـگران. (ترجمه دکتر شهرام محمدخانی، امیر اعتمادی، مالک بسطامی، محمد خالقی، زهرا گلی و الیاس اکبری). انتشارات ارجمند.
