درمان فراشناختی یکی از روشهای رواندرمانی است که توسط آدریان ولز در دهه ۱۹۹۰ معرفی شد. این روش بر اساس این ایده بنا شده که نهتنها افکار و هیجانات ما، بلکه باورها و نگرشهای ما نسبت به افکارمان نقش مهمی در مشکلات روانی دارند. بهعبارت سادهتر، درمان فراشناختی بر این موضوع تمرکز دارد که چگونه افراد دربارهی افکار خود فکر میکنند و چگونه این افکار و باورهای ثانویه منجر به اختلالات روانی میشوند. درمان فراشناختی (MCT) یکی از روشهای درمانی مدرن و نوآورانه در حوزهی روانشناسی است که بر بهبود اختلالات روانشناختی از طریق تغییر نگرشها و باورهای فراشناختی فرد تمرکز دارد. این روش درمانی بیشتر به جای تمرکز بر محتوای افکار، بر فرآیندهای فکری تمرکز میکند و هدف آن بهبود توانایی فرد در مدیریت افکار و هیجانات است.
پایههای نظری درمان فراشناختی
درمان فراشناختی بر دو مفهوم مهم استوار است:
الف) فراشناخت (Metacognition): فراشناخت به معنای آگاهی از فرآیندهای فکری خود است. به عبارت دیگر، فراشناخت به معنای تفکر دربارهی تفکر است. یعنی فرد چگونه افکار خود را درک کرده و درباره آنها قضاوت میکند. این شامل باورهای زیر میشود:
آیا میتوانم افکارم را کنترل کنم؟
آیا افکارم خطرناک هستند؟
آیا نگران بودن مفید است یا آسیبزا؟
مثال: فردی که دچار اضطراب است، ممکن است فکر کند:
«اگر این فکر اضطرابی از ذهنم بیرون نرود، دیوانه میشوم.»
این یک فکر فراشناختی منفی است که اضطراب را تشدید میکند.
ب) سندرم شناختی-توجهی (Cognitive Attentional Syndrome – CAS): سندرم شناختی-توجهی یک الگوی ناسازگارانه از تفکر است که شامل این مولفه هاست:
- نگرانی مداوم
- نشخوار فکری
- توجه مداوم به تهدیدها.
- استفاده از راهبردهای ناسازگارانه برای کنترل افکار (مثل اجتناب یا سرکوب افکار).
این الگو باعث میشود فرد در یک چرخهی معیوب گیر بیفتد و نتواند از افکار منفی رها شود.
باورهای فراشناختی مثبت و منفی
یکی از نکات کلیدی در درمان فراشناختی، شناسایی باورهای مثبت و منفی فراشناختی است:
الف) باورهای فراشناختی مثبت: این باورها به فرد میگویند که نگرانی یا نشخوار فکری میتواند مفید باشد.
مثال: «اگر نگران باشم، میتوانم از مشکلات پیشگیری کنم.»
این نوع باورها باعث میشوند فرد به نگرانی یا نشخوار فکری ادامه دهد.
ب) باورهای فراشناختی منفی: این باورها به فرد میگویند که افکار منفی خطرناک یا غیرقابلکنترل هستند.
مثال: «اگر به این فکر ادامه دهم، دیوانه میشوم.»
این باورها باعث افزایش اضطراب و درماندگی میشوند.
اهداف درمان فراشناختی
درمان فراشناختی چند هدف اساسی را دنبال میکند:
- شناسایی و تغییر باورهای فراشناختی ناکارآمد.
- کاهش چرخهی نگرانی و نشخوار فکری.
- افزایش آگاهی و کنترل بر فرآیندهای توجه.
- ایجاد یک رابطهی سالمتر با افکار، به جای تلاش برای کنترل یا سرکوب آنها.
تکنیکها و مداخلات درمان فراشناختی
درمان فراشناختی از تکنیکهای متعددی برای کمک به فرد در مدیریت بهتر افکار و هیجانات استفاده میکند. برخی از این تکنیکها عبارتند از:
الف) آموزش توجه (Attention Training Technique – ATT):
این تکنیک به فرد کمک میکند تا توجه خود را از افکار منفی و تهدیدزا منحرف کند و آن را به سمت محرکهای خنثی یا مثبت هدایت کند.
مثال: فرد میتواند صدایهای مختلف اطراف خود را شناسایی و به ترتیب توجه کند.
ب) اصلاح باورها (Belief Modification):
در این تکنیک، درمانگر باورهای فراشناختی منفی فرد را به چالش میکشد و او را تشویق میکند تا باورهای جدید و سازگارتر را بپذیرد.
مثال: درمانگر ممکن است از فرد بپرسد: «آیا تا به حال این نگرانیهای مداوم به شما کمک کردهاند؟»
ج) ذهن آگاهی انفصالی (Detached Mindfulness):
این تکنیک به فرد آموزش میدهد که به افکار خود بدون قضاوت و بدون درگیر شدن نگاه کند.
فرد یاد میگیرد که افکار را بهعنوان رویدادهای ذهنی بیضرر ببیند و نیازی به واکنش نشان دادن به آنها نداشته باشد.
د) تکنیک توقف نگرانی (Worry Postponement):
در این تکنیک، فرد تشویق میشود که نگرانیهای خود را به زمان مشخصی در روز موکول کند و در سایر زمانها به آنها نپردازد.
هـ) تکنیک آزمایش رفتاری (Behavioral Experiments):
فرد باورهای خود را از طریق انجام یک آزمایش عملی ارزیابی میکند.
مثال: اگر فرد باور دارد که «نگرانی نکردن باعث میشود اتفاق بدی بیفتد»، میتواند برای یک روز نگرانی نکند و ببیند آیا اتفاق بدی میافتد یا نه.
مدل درمانی فراشناختی
مدل درمانی فراشناختی به این صورت است:
شناسایی الگوهای CAS: درمانگر به فرد کمک میکند تا الگوهای نگرانی و نشخوار فکری را شناسایی کند.
شناسایی باورهای فراشناختی: باورهای فرد نسبت به افکار و نگرانیهایش شناسایی و بررسی میشوند.
تغییر باورهای ناکارآمد: درمانگر با استفاده از تکنیکهای مختلف، این باورها را تغییر میدهد.
افزایش انعطافپذیری شناختی: فرد یاد میگیرد که افکار خود را بهعنوان پدیدههایی گذرا و بیضرر ببیند و واکنش افراطی نشان ندهد.
تفاوت درمان فراشناختی با سایر روشهای درمانی
در مقایسه با درمان شناختی-رفتاری (CBT)، که بیشتر بر محتوای افکار تمرکز دارد (مثل شناسایی و تغییر افکار منفی)، درمان فراشناختی بیشتر به فرآیندها و نحوه مدیریت افکار توجه میکند. در این روش به جای تغییر افکار منفی، هدف تغییر واکنش فرد به افکار است.
کاربردهای درمان فراشناختی
درمان فراشناختی برای طیف گستردهای از اختلالات روانی مؤثر است:
• اختلال اضطراب فراگیر (GAD)
• اختلال وسواس فکری-عملی (OCD)
• افسردگی
• فوبیاهای اجتماعی
• اختلال استرس پس از سانحه (PTSD)
نحوه اثرگذاری درمان فراشناختی
اضطراب فراگیر (GAD) کاهش نگرانیهای مزمن و بیپایان
افسردگی کاهش نشخوار فکری درباره شکستها و گذشته
اختلال وسواس فکری-عملی (OCD) کاهش باور به خطرناک بودن افکار وسواسی
اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) کاهش تمرکز مداوم بر خاطرات دردناک
اضطراب اجتماعی کاهش نگرانی درباره قضاوت دیگران
مزایای درمان فراشناختی
تمرکز بر فرآیند، نه محتوا: برخلاف CBT که بر تغییر محتوای افکار تمرکز دارد، MCT به تغییر نحوه مدیریت افکار میپردازد.
اثربخشی سریع: این روش معمولاً در مدت زمان کوتاهتری نسبت به برخی روشهای دیگر اثرات مثبتی نشان میدهد.
کاهش بازگشت اختلال: با آموزش مدیریت افکار، احتمال بازگشت اختلالات کاهش مییابد.
محدودیتهای درمان فراشناختی
این روش ممکن است برای افرادی که سطح بالایی از آگاهی و توانایی خودانعکاسی ندارند، چالشبرانگیز باشد. به دلیل جدید بودن، در برخی از مناطق ممکن است درمانگران متخصص کافی در این روش وجود نداشته باشند.
جمعبندی
درمان فراشناختی یک رویکرد پیشرفته و مؤثر در درمان اختلالات روانی است که به جای تغییر مستقیم افکار منفی، به تغییر نحوه واکنش و مدیریت آنها میپردازد. این روش با استفاده از تکنیکهای متنوع به افراد کمک میکند تا از چرخهی افکار منفی و نشخوار فکری خارج شوند و زندگی سالمتر و آرامتری را تجربه کنند.
منابعی برای مطالعه بیشتر
آدریان، ولز. (۲۰۰۹). درمان فراشناختی اضطراب و افسردگی. ترجمه شهرام محمدخانی. تهران، انتشارات ابنسینا.
راشل فرانک و جوآن دیویدسون .(۲۰۱۴). فراتشخیصی برای فرمولبندی موردی و طرحریزی درمان. ترجمه دکتر شهرام محمدخانی و محمد فرهودیمنش، ۱۴۰۱). انتشارات ابن سینا.
