نقش عوامل روانشناختی در سبب شناسی و درمان سرطان
دکتر شهرام محمدخانی
استاد تمام روانشناس بالینی دانشگاه خوارزمی
سارا حسن کلهری دانشجوی دکتری روانشناسی سلامت دانشگاه خوارزمی
سرطان یکی از شایع‌ترین بیماری‌های قرن اخیر محسوب می‌شود و این بیماری پیچیده و ناتوان‌کننده در ایران و بسیاری دیگر از کشورهای جهان به عنوان دومین عامل زیستی، پزشکی مرگ‌ومیر شناخته شده است و یک هشتم بیماری‌های منجر به مرگ را شامل می‌شود. علت دقیق این پدیده نامشخص است ولی احتمال دارد عوامل ژنتیکی یا عوامل بیرونی به‌مانند ویروس و مواد سرطان‌زا مؤثر باشد. بسیاری از افراد پس از دریافت تشخیص سرطان دچار اضطراب و تجارب استرس‌زا می‌شوند که این امر خود می‌تواند باعث اثرات منفی بر سلامت روان و کیفیت زندگی آنان شود (حمید، طالبیان و همکاران، ۱۳۹۰). در بیمارهای سرطانی مثل دیگر بیماری‌های مزمن، به حداکثر رساندن کیفیت زندگی و سلامت روان هدف اول مراقبت‌های روانشناختی است (حسن‌پور، آذری، ۱۳۸۵).
همه‌گیرشناسی سرطان
دومین عامل مرگ‌ومیر (۱۲%) بعد از بیماری‌های قلبی و عروقی در جهان است. سومین علت مرگ‌ومیر بعد از سوانح رانندگی و بیماری‌های قلبی و عروقی در ایران است که سالانه بیش از ۳۰٫۰۰۰ نفر در اثر این بیماری جان خود را از دست می‌دهند. میزان بروز موارد سرطان در کشور بر اساس شاخص ۱۰۰ مورد در صد هزار نفر جمعیت برآورد می‌شود. بر اساس گزارش ثبت سرطان در سال ۱۳۸۸ که در تابستان ۱۳۹۱ به‌وسیله مرکز مدیریت بیماری‌های غیر واگیر، اداره سرطان منتشر شد نسبت جنسی بروز سرطان ۲۵ / ۱ است یعنی به ازای هر ۱۰۰ خانم مبتلابه سرطان، ۱۲۵ مرد مبتلا به سرطان در ایران وجود دارد. شایع‌ترین سن ابتلا در کشور ۴۰-۲۱ سال است.
شایع‌ترین سرطان‌ها در ایران به تفکیک جنسیت
در مردان: سرطان پوست، سرطان معده، سرطان پروستات، سرطان مثانه، روده بزرگ، سیستم خون‌ساز، مری، ریه، غدد لنفاوی و مغز و سیستم اعصاب.
در زنان: سرطان معده، سرطان سینه، پوست، روده بزرگ، مری، سیستم خون‌ساز، تیروئید، تخمدان، مثانه و غدد لنفاوی (اباسهل،۱۳۸۷).
از ۷۴ هزار و ۶۷ مورد سرطانی که در سال ۱۳۸۸ گزارش شده‌اند، به ترتیب سرطان پوست ۳/ ۱۲ درصد، سرطان پستان ۶/ ۱۰ درصد و سرطان معده ۳/ ۹ درصد از کل سرطان‌ها را به خود اختصاص داده‌اند. در بین مردان ایرانی، سرطان پوست بارزترین سرطان است و از ۴۱ هزار و ۱۶۹ مورد سرطان گزارش شده در کشور برای مردان، این سرطان ۱۴ درصد را به خود اختصاص داده است. استان‌های مرکزی، اصفهان و آذربایجان شرقی، به ترتیب بیشترین بروز را دارند. بارزترین سرطان در زنان ایرانی، سرطان پستان است. از ۳۲ هزار و ۸۹۸ زن مبتلا به سرطان در ایران، ۲۳ درصد به سرطان پستان مبتلا هستند که بیشترین موارد ثبت شده آن نیز در گروه سنی ۴۰ تا ۴۹ سال است که حدود یک دهه از میانگین سن جهانی آن پایین‌تر است (زالی،۱۳۸۷). استان‌های تهران، اصفهان و یزد به ترتیب بیشترین بروز سرطان پستان را به خود اختصاص داده‌اند. استان اردبیل به‌ویژه مشکین‌شهر، کانون اصلی سرطان معده در کشور است (ملک‌زاده،۱۳۹۰) .
عادات و فرهنگ غذایی ایرانی‌ها، مصرف غذاهای شور و ترشیجات و مصرف غذاهایی با نیترات بالا (صیفی‌جات و سبزی‌ها) و ﺧﺸﮑﺒﺎر ﮐﻪ دارای آﻓﻼﺗﻮﮐﺴﯿﻦ ﺑﯿﺸﺘﺮی از ﺣﺪ اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﺟﻬﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ، از عوامل تأثیرگذار در بروز سرطان معده در ایران است. درصد ابتلا به این سرطان، در جمعیت ۷۰ میلیونی ایران، با جمعیت یک‌میلیاردی کشور چین برابر است (رمضانی، ۱۳۹۰). در شهر تهران، سرطان پوست با ۱۵٫۲% موارد سرطان شایع‌ترین نوع و پس از آن سرطان معده با ۷٫۳% موارد ثبت شده سرطان در رتبه بعدی است و پس از آن سرطان پستان.
علائم هشداردهنده سرطان
- خونریزی غیرطبیعی در هر نقطه از بدن.
- پیدایش هرگونه توده سفت سلولی در زیر پوست، مثلاً در سینه یا نقاط دیگر.
- پیدایش زخمی که به آسانی بهبود نمی‌یابد (به‌ویژه در اطراف زبان، دهان و لب‌ها)
- سوءهاضمه دائمی تغییراتی در وضع خال‌ها یا زگیل از قبیل تغییر رنگ، بزرگ شدن، خارش، دردناک شدن و یا خونریزی از آن‌ها که به مدت طولانی ادامه یابد
- پیدایش آشفتگی در اعمال روده‌ها یا مثانه که با درمان‌های عادی بهبودی نیابد.
- سرفه، گرفتگی صدا و یا مشکل شدن عمل بلع به مدت طولانی
سبب‌شناسی سرطان
عوامل ژنتیکی: وجود سابقه سرطان بین اعضای نزدیک خانواده احتمال دچار شدن به سرطان را افزایش می‌دهد. وجود جهش در برخی ژن‌ها (ژن‌های سرکوبگر تومور) باعث بروز سرطان می‌شود.
جنس: نئوپلاسمهای اختصاصی – نئوپلاسمهای با شیوع بیشتر در جنس مؤنث (پستان) و مذکر (پوست).
عوامل زیست‌شناختی: حدود ۱۵% از مجموع سرطان‌ها مربوط به بیماری‌های عفونی می‌باشند که می‌توان از آن میان به سرطان ناشی از هپاتیت C و B نام برد که هپاتیت ناشی از آن‌ها به سرطان کبد منتهی می‌گردند.
عوامل محیطی: از عوامل محیطی که در ایجاد سلول‌های سرطانی نقش دارند می‌توان آلودگی، مواد غذایی، برخی پرتوها و نیز رشد و تکثیر ویروس‌ها را نام برد. مواد غذایی، ارتباط مستقیم سرطان‌های معده و مری با نیترات و نمک مواد غذایی نگهداری شده، دارد و همچنین مواد رنگی و نگه‌دارنده به عنوان طعم‌دهنده و شیرین‌کننده.
ارتباط سرطان کولون با رژیم غذایی پرچربی و کم فیبر و نحوه پختن و سرخ کردن غذاها به اثبات رسیده است.
شغل: سرطان اسکروتوم در کارگران تمیزکننده‌ی دودکش بخاری‌ها یا سرطان پوست در کشاورزان و سرطان‌های ریوی در کارگران معادن و… بیشتر است.
سیگار و دخانیات: ۲۰ تا ۴۰% کل موارد مرگ‌ومیر ناشی از سرطان‌ها با استعمال دخانیات ارتباط داشته است. سیگار عامل حداقل ۱۴ سرطان مختلف در بدن انسان است که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از: سرطان ریه، پوست، لوزالمعده.
مصرف الکل: در تعامل با سیگار موجب بروز سرطان‌های دهان و مری به علت اثر سینرژیک با تنباکو در سرطان‌های دهان، حلق، حنجره و مری به علت آسیب نسج کبد باعث سرطان کبد.
عوامل ایمنولوژیک (ایمنی): نارسایی مکانیسم ایمنی طبیعی بدن عاملی مستعد کننده در ایجاد سرطان ریه شناخته شده است.
سن: افزایش سن احتمال دچار شدن به برخی سرطان‌ها را به‌شدت افزایش می‌دهد. اغلب سرطان‌ها در سنین حدود ۵۵ سال یا بیشتر از آن رخ می‌دهند و در مقابل برخی سرطان‌ها مخصوص کودکان است.
عوامل روانشناختی در بروز سرطان
درون‌گرایی و جلوگیری و منع بروز هیجانات، خواه مثبت و خواه منفی (هیجانات باعث بروز استرس می‌شود و استرس باعث کاهش نیروی ایمن‌سازی بدن و موجب سرطان می‌شود). سبک‌های مقابله‌ای هیجان مدار (سرکوبگرانه و بازدارنده) نظیر انکار، (راهبردهای مقابله‌ای هیجان مدار نه تنها در تغییر موقعیت نقش نداشته بلکه ممکن است به طولانی شدن آن منجر شوند). ویژگی شخصیتی روان رنجور خویی و هیجانات منفی از قبیل خشم، اضطراب و افسردگی.
تیپ شخصیت مستعد به سرطان (تیپ سی).
اثرات روانشناختی منفی سرطان
اضطراب و افسردگی
واکنش ترس از مرگ
افسردگی اساسی
اختلال روانی –عضوی
اختلالات اضطرابی
از عواملی که باعث تشدید افسردگی، اضطراب و در نهایت افکار مرگ افراد مبتلا به سرطان و بلاخص زنان می‌شود، تصویر بدنی است. این مشکلات در زنان جوان بیشتر از زنان مسن است (مرادی منش، احدی، جمهری و همکاران، ۱۳۹۱).
شواهد نشان می‌دهد تغییرات ناشی از جراحی و اقدامات درمانی مانند شیمی‌درمانی و پرتونگاری بر تصویر بدنی زنان مبتلا به سرطان پستان تأثیر منفی می‌گذارند و باعث می‌شوند تا ا ین زنان احساس کنند مقبولیت و جذابیت قبلی خود را ازدست‌داده‌اند و احساس طرد شدن و ناامیدی داشته باشند.
عوامل تعدیل‌کننده روانی اجتماعی در سرطان
- عوامل اجتماعی اقتصادی
- باورهای شخصی در مورد بیماری
- عوامل فرهنگی
- مقابله و روش‌های مقابله‌ای
- معنویت و مذهب (پرورش هوش معنوی و تعالیم مذهبی)
- حمایت اجتماعی (ادراک‌شده به عنوان ضربه‌گیر فشار روانی)
پاسخ‌های مقابله‌ای انطباقی که با سازگاری روانشناختی منفی همراه است
- پذیرش منفعلانه
- اجتناب و انکار
- احساسات فقدان کنترل
- عقب‌نشینی از تماس با بیماری
- استفاده از داروها و الکل
- سرنوشت پذیری
- سرکوبی هیجانی
پیشگیری از سرطان
پیشگیری اولیه شامل (بهبود شیوه‌ی زندگی)
- خودداری از مصرف دخانیات و الکل
- اطلاع‌رسانی در خصوص علائم و عوامل خطر ایجاد سرطان
- برنامه غذائی مناسب
- متناسب نگه‌داشتن وزن
- ورزش منظم
- اجتناب از عوامل شغلی خطرزا
- جلوگیری از مواجهه طولانی با نور خورشید
- رعایت بهداشت جنسی و پیشگیری از بیماری‌های مقاربتی
پیشگیری ثانویه (تشخیص زودهنگام و در مراحل اولیه سرطان)
- غربالگری: تشخیص زودرس سرطان‌های خاص و ضایعه‌های پیش سرطانی در افراد بدون علامت
- بررسی سالیانه و هر ۶ ماه برای افرادی با ریسک بالای سرطان.
- خودآزمایی پستان
- پاپ اسمیر
- آزمایش خون مخفی در مدفوع
- آزمایش پروستات (PSA)
- ماموگرافی
پیشگیری ثالث
- باز توانی پس از درمان و پیشگیری از عوارض بعدی
- جراحی
- شیمی‌درمانی
- پرتودرمانی
- ژن‌درمانی، هیپرترمی، ایمنوتراپی
- خدمات سایکوآنکولوژیستی (کاهش و بهبود مشکلات روانشناختی بیماران مبتلا به سرطان)
حقوق معنوی محفوظ و ذکر منبع با کتاب‌شناسی زیر بلامانع است:
شهرام محمدخانی و سارا حسن گلهری. (۱۳۹۵). نقش عوامل روانشناختی در سبب شناسی و درمان سرطان. برگرفته در روز… و سال … از سایت مرکز خدمات روانشناسی و مشاوره کاج http://www.kajpcc.irه های مرکز کاج/ دکتر شهرام محمدخانی” shape=”round” color=”primary” size=”lg” align=”center” link=”url:https%3A%2F%2Ftelegram.me%2FDr_Mohammadkhani_Workshops|||”]
