پیامدهای اعتیاد به فضای مجازی در بین نوجوانان و جوانان

محمد امین زاده- کارشناس ارشد روانشناسی شخصیت

اعتیاد به فضای مجازی موضوع تازه و جالبی است که در سال های اخیر به عنوان اعتیاد رفتار محور مورد توجه قرار گرفته است . ورود هر فناوری جدید به جوامع، باعث ایجاد تغییرات مثبت یا منفی در زندگی بشر می‌شود. عوامل متعددی نوع تأثیر فناوری را تعیین می‌کند؛ ازجمله نوع استفاده از آن.

 فضای مجازی به‌عنوان یکی از فناوری‌های قرن حاضر، به‌علت جذابیت‌های خاص برای برخی از افراد، مسئلۀ «اعتیاد به فضای مجازی» را به‌همراه می‌آورد. جهان با توجه به پیشرفت در حوزه علم و فناوری در حال تغییر است. یکی از این پیشرفت­های بشری در حوزه علم و فناوری ساخت کامپیوتر و فضای مجازی­های نصب شده بر روی تلفن­های هوشمند همراه است. اغلب تکنولوژی­های هوشمند با اعتیاد به این ابزارها از سوی افراد به ویژه نوجوانان همراه بوده است که این اعتیاد می­تواند کیفیت خواب، مشکلات روانی و سلامت فیزیکی برای افراد مختلف درگیر در اعتیاد به فضای مجازی­های در پی داشته باشد.

 در دهه اخیر، فضای مجازی و تلفن همراه با ارایه خدمات چندرسانه­ای به مثابه عصاره­ی فناوری­های ارتباطی جهان مطرح و از فراگیری بسیار زیادی برخوردار گردیده است. گوشی­های تلفن همراه هوشمند، ابزارهای تکنولوژیکی هستند که تبدیل به یک بخش ضرروی از زندگی نوجوانان در مدارس و دانشجویان در دانشگاه­ها شده است.نرخ مالکیت تلفن­های همراه هوشمند در سراسر جهان افزایش چشمگیری داشته است، به طوری که هر فرد حداقل یک دستگاه هوشمند تلفن همراه دارد. استفاده از این دستگاه تلفن هوشمند همراه با پیامدهای مختلفی از جمله اعتیاد به فضای مجازی همراه است و اعتیاد به فضای مجازی را در افراد مختلف زیادتر کرده است. نوجوانانی که پرخاشگری بیشتری می­کنند استعداد بیشتری برای اعتیاد به فضای مجازی وابسته تلفن همراه دارند. در بررسی اعتیاد به فضای مجازی وابسته تلفن همراه در بین گروه­های سنی مختلف نشان داده شده است که نوجوانان بیشتریت اعتیاد به فضای مجازی وابسته به تلفن همراه نسبت به بقیه گروه­های سنی از خود نشان داده‏اند. تکانشگری به علت اعتیاد به فضای مجازی وابسته به تلفن همراه در نوجوانان بیشتر از سایر گروه­های سنی می­باشد.

اعتیاد به فضای مجازی نوعی اختلال روانشناختی-اجتماعی است که نقص در فعالیت­های ورزشی و اجتماعی منجر به وابستگی بیشتر به فضای مجازی در نوجوانان می­شود. جذابیت­های اینترنت باعث می­شود تا جوانان مجذوب آن شده و ساعت­ها وقت خود را پای کامپیوتر یا با گوشی تلفن همراه بگذرانند که پیامد آن بازماندن از سایر جنبه­های زندگی به خصوص فعالیت­های اجتماعی  و ورزشی است.

فضای مجازی بسیار جذاب و جالب است و نوجوانان و جوانان بیشتر از سایر افراد به استفاده از آن روی می‌آورند. بنابراین، والدین و مربیان باید توجه خاصی به رشد ذهنی و اجتماعی این قشر به خصوص در مرحله‌ بحران هویت داشته باشند و با ارایه روش تربیتی مناسب، زمینه رشد و تکامل را برای فرزندان خود فراهم نمایند تا از زندگی سالمی بهره‌مند شوند. اینترنت، از پیشرفته­ترین تکنولوژی­های نوین ارتباطی است. برخلاف کاربردهای مثبت اینترنت، وجود رفتارهای افراطی و عوارض زیان آور ناشی از آن به ویژه اعتیاد به اینترنت در نوجوانان، توجه همگان را به خود جلب کرده است. با توجه به شیوع قابل توجه اعتیاد به اینترنت در نوجوانان و ارتباط معنی­دار آن با اضطراب، استرس و افسردگی، برنامه­ریزی برای اقدامات مداخله­ای در راستای پیشگیری از آسیب به نوجوانان که به طور روزافزونی با اینترنت سروکار دارند، ضروری به نظر می­رسد.

انجمن روانشناسان آمریکا اعتیاد به فضای مجازی را الگوی استفاده از فضای مجازی دانسته که موج اختلال عملکردی را در پی داشته و با حاالت ناخوشایند درونی از جمله تحمل علائم ترک، تمایل مداوم برای کنترل رفتار، صرف وقت قابل توجه برای امور مرتبط به فضای مجازی، عصبانیت، پرخاشگری و هیجان همراه می­باشد . این اختلال یعنی اعتیاد به فضای مجازی و شیوع آن باعث کاهش افت تحصیلی، ارتباطات میان فردی، فعالیت­های اجتماعی، شغلی و تفریحی ، اختلال در سبک زندگی و وضعیت کلی سلامت عمومی، ایجاد اضطراب و افسردگ و مصرف الکل و مواد مخدر می‏شود.

به طور کلی می­توان گفت با رشد و اهمیت کامپیوتر و فضای مجازی در زندگی روزمره ، مردم هر روز بیشتر و بیشتر به فضای مجازی دسترسی پیدا می کنند. این شبکه جهانی آگاهی بخش، مهیج، سرگرم کننده و بسیار جذاب است، فضای مجازی در کنار فواید بسیار فراوانی که دارد، مضراتی هم می تواند داشته باشد،که یکی از این مضرات اعتیاد به فضای مجازی می‏باشد . شیوع اعتیاد به فضای مجازی در بین نوجوانان مبتلا به ناتوانی­های رشدی بیشتر از نوجوانان عادی است . مطالعه در جهت بررسی شیوع اعتیاد به فضای مجازی در بین نوجوانان دبیرستانی در چین نشان داده است که بخشی بزرگی از نوجوانان اعتیاد به فضای مجازی داشتند، اما تنها یک سوم آنها به مشکل خود واقف بودند در صدد اصلاح این مشکل برآمدند .

صرف نظر از کاربردهای فراوان فضای مجازی در زندگی روزمره بشر امروز، این فناوری ویژگی­های خاص و منحصر به فردی دارد که جذابیت آن را برای کاربران صد چندان می­کند. امکان ناشناس ماندن، دسترسی آسان به فضای مجازی، تنوع مطالب موجود در فضای مجازی و فراهم آوردن امکان دور شدن از واقعیت‏های ناخوشایند زندگی از جمله این جذابیت هاست. در این بین کودکان، نوجوانان و جوانان بیش از هر رده سنی دیگری شیفته جست و جو و برقراری ارتباط با دنیای جدید هستند و ذهن پویای آنها مستعد گرایش به ناشناخته‏هاست. در این شرایط عدم شناخت کافی نسبت به چگونگی استفاده از فضای مجازی در کنار جذابیت‏های آن در ترکیب با برخی صفات و ویژگی­های شخصی افراد، موجب سوء استفاده مفرط از فضای مجازی می­شود و همین مسائل موجب شده که در سالهای اخیر پدیدهای به نام اعتیاد به فضای مجازی به وجود آید. شیوع اعتیاد به فضای مجازی در بین دختران نسبت به پسران و نیز در بین دانشجویانی که در مقطع کارشناسی مشغولند، نسبت به دانشجویان کارشناسی ارشد بالاتر است .

پیامدهای تحصیلی و فردی اعتیاد به فضای مجازی

رواج فضای مجازی و استفاده از آن بر روی تلفن همراه و دسترسی آسان به فضای مجازی در جهت نوعی تمرکز زدایی در ارتباطات درون خانواده رشد یافته و موجب افزایش ارتباطات افقی در بین اعضاء خانواده ‌به ویژه دانش آموزان شده است. اعتیاد به فضای مجازی وابسته به تلفن همراه و اعتیاد به فضای مجازی رایانه­ای یکی از شایع ترین انواع اعتیادات غیر دارویی به شمار می‏رود به طوری که گاهی اوقات استفاده مفرط و وابستگی بیش از حد به آن بدون آگاهی صورت می­گیرد. اعتیاد به تلفن همراه به استفاده مفرط، به هم خوردن فعالیت­های تحصیلی و شغلی، شخصی و احساس نیاز به مکالمه تلفنی یا ارسال پیام کوتاه اشاره دارد.

در کنار مزایایی که فضای مجازی و تلفن همراه برای یادگیرندگان دارند استفاده از آن دارای معایبی نیز می‏باشد.   استفاده از مصرف غذایی ناسالم، افسردگی، اضطراب و شیدایی با استفاده زیاد از فضای مجازی و اعتیاد به تلفن همراه همراه آن می­شود. به طوری که دختران بیشتر از پسران از مضرات فضای مجازی و تلفن همراه آسیب می­بینند . آنچه که مهم است این است که فرایندهای تحصیلی یادگیرندگان از میزان استفاده فضای مجازی و تلفن همراه تاثیر می­پذیرد. تا جایی که اعتیاد به فضای مجازی وابسته به گوشی‏های تلفن همراه می­تواند درگیری یادگیرندگان را در تکالیف درسی مدرسه را کاهش دهد.

  در سالیان اخیر استفاده از فضای مجازی و تلفن همراه به بخش مهمی از زندگی ایرانیان به ویژه در دانشجویان تبدیل شده است که وابستگی به آن می­تواند امید به زندگی و معنا در زندگی دانش آموزان را تحت تاثیر قرار دهد. فضای مجازی و تلفن همراه از پیشرفته‌ترین تکنولوژی‌های نوین ارتباطی است. برخلاف کاربردهای مثبت فضای مجازی، وجود رفتارهای افراطی و عوارض زیان‌آور ناشی از آن به‌ویژه اعتیاد به فضای مجازی و تلفن همراه در دانش­آموران، توجّه همگان را به خود جلب کرده است .

فضای مجازی وابسته به تلفن همراه و شبکه­های اجتماعی

اعتیاد و وابستگی به شبکه­های اجتماعی تلفن همراه محور به عنوان یکی از مشکلات جدی در افراد به ویژه یادگیرندگان مطرح می­باشد. شبکه­های اجتماعی، به عنوان مجموعه­ای از خدمات مبتنی بر وب هستند که امکان ایجاد توصیفات عمومی یا خصوصی برای افراد، فراهم می­کنند، یا به آنها امکان می­دهند که با دیگر اعضای شبکه رابطه برقرار کرده، منابع خود را با دیگران به اشتراک بگذارند و از میان توصیفات و بازخوردهای آنها، برای یافتن اتصالات جدید استفاده کنند . با توجه به افزایش استفاده از شبکه­های اجتماعی تلفن همراه محور، به ویژه گسترس تکنولوژی­های مثل لپ تاپ، تلفن­های هوشمند(تلفن همراه) در حال افزایش است که در اثر این گسترش تکنولوژی به ویژه تلفن­های هوشمند همراه دسترسی به شبکه­های مجازی به راحتی در دسترس قرار دارند. با توجه به علاقۀ گستردۀ یادگیرندگان به شبکه‌های اجتماعی تلفن همراه محور چون فیس بوک، تلگرام، ایسنتاگرام، توئیتر، واتس­آپ و غیره شناسایی تاثیر این شبکه­ها بر ویژگی­های کاربران از جمله مهارت­های اجتماعی و احساس تنهایی آنان از اهمیت ویژه­ای برخودار خواهد بود.

بر اساس دیدگاه اجتماعی ممکن است جذابیت شبکه­های اجتماعی تلفن همراه محور ، بازتاب فرهنگ فردگرایی جهان امروز باشد. شبکه­های اجتماعی نوین، سایت­های خودمحوری هستند که به جای توجه به جامعه، به فرد اهمیت می­دهند. ساختار خودمحورانه این شبکه­ها ترغیب کننده رفتارهای وابسته گونه است و به افراد اجازه می‏دهند که جهت تقویت روحیات خود و کسب تجربه لذت­بخش، خود را در این شبکه­ها به­طور مثبت ابراز کنند. چنین تجربیات خوشایندی می­تواند رشد اعتیاد به شبکه­های مجازی را هدایت کند. در میان عوامل فردی که پیش­بینی کننده اعتیاد افراد به شبکه­های مجازی­اند، احساس تنهایی اهمیت بسزایی دارد. بسیاری از محققان احساس تنهایی را تجربه ذهنی ناخوشایندی می­دانند که در نتیجه تفاوت بین روابط اجتماعی مورد انتظار فرد و وضعیت کنونی او ایجاد می­شود.

وابستگی به شبکه­های اجتماعی تلفن همراه محور موجب افسردگی، کاهش هویت اجتماعی و پایین آمدن خودتنظیمی در افراد می­شود و همین امر کاهش در ظرفیت روابط بین فردی با اطرافیان را در پی دارد. برقراری روابط اجتماعی یکی نیازهای اساسی افراد است که اعتیاد به شبکه­های اجتماعی تلفن همراه محور می­تواند منجر به آسیب زدن به این روابط اجتماعی بین افراد شود. با توجه به علاقۀ گستردۀ یادگیرندگان به شبکه‌های اجتماعی، بررسی ویژگی‌های کاربران به ‌منزلۀ پیشایندهای اعتیاد به شبکه‌های اجتماعی تلفن همراه محور اهمیت ویژه‌ای دارد.