پیامدهای اعتیاد به فضای مجازی در بین نوجوانان و جوانان

محمد امین زاده- کارشناس ارشد روانشناسی شخصیت
اعتیاد به فضای مجازی موضوع تازه و جالبی است که در سال های اخیر به عنوان اعتیاد رفتار محور مورد توجه قرار گرفته است . ورود هر فناوری جدید به جوامع، باعث ایجاد تغییرات مثبت یا منفی در زندگی بشر میشود. عوامل متعددی نوع تأثیر فناوری را تعیین میکند؛ ازجمله نوع استفاده از آن.
فضای مجازی بهعنوان یکی از فناوریهای قرن حاضر، بهعلت جذابیتهای خاص برای برخی از افراد، مسئلۀ «اعتیاد به فضای مجازی» را بههمراه میآورد. جهان با توجه به پیشرفت در حوزه علم و فناوری در حال تغییر است. یکی از این پیشرفتهای بشری در حوزه علم و فناوری ساخت کامپیوتر و فضای مجازیهای نصب شده بر روی تلفنهای هوشمند همراه است. اغلب تکنولوژیهای هوشمند با اعتیاد به این ابزارها از سوی افراد به ویژه نوجوانان همراه بوده است که این اعتیاد میتواند کیفیت خواب، مشکلات روانی و سلامت فیزیکی برای افراد مختلف درگیر در اعتیاد به فضای مجازیهای در پی داشته باشد.
در دهه اخیر، فضای مجازی و تلفن همراه با ارایه خدمات چندرسانهای به مثابه عصارهی فناوریهای ارتباطی جهان مطرح و از فراگیری بسیار زیادی برخوردار گردیده است. گوشیهای تلفن همراه هوشمند، ابزارهای تکنولوژیکی هستند که تبدیل به یک بخش ضرروی از زندگی نوجوانان در مدارس و دانشجویان در دانشگاهها شده است.نرخ مالکیت تلفنهای همراه هوشمند در سراسر جهان افزایش چشمگیری داشته است، به طوری که هر فرد حداقل یک دستگاه هوشمند تلفن همراه دارد. استفاده از این دستگاه تلفن هوشمند همراه با پیامدهای مختلفی از جمله اعتیاد به فضای مجازی همراه است و اعتیاد به فضای مجازی را در افراد مختلف زیادتر کرده است. نوجوانانی که پرخاشگری بیشتری میکنند استعداد بیشتری برای اعتیاد به فضای مجازی وابسته تلفن همراه دارند. در بررسی اعتیاد به فضای مجازی وابسته تلفن همراه در بین گروههای سنی مختلف نشان داده شده است که نوجوانان بیشتریت اعتیاد به فضای مجازی وابسته به تلفن همراه نسبت به بقیه گروههای سنی از خود نشان دادهاند. تکانشگری به علت اعتیاد به فضای مجازی وابسته به تلفن همراه در نوجوانان بیشتر از سایر گروههای سنی میباشد.
اعتیاد به فضای مجازی نوعی اختلال روانشناختی-اجتماعی است که نقص در فعالیتهای ورزشی و اجتماعی منجر به وابستگی بیشتر به فضای مجازی در نوجوانان میشود. جذابیتهای اینترنت باعث میشود تا جوانان مجذوب آن شده و ساعتها وقت خود را پای کامپیوتر یا با گوشی تلفن همراه بگذرانند که پیامد آن بازماندن از سایر جنبههای زندگی به خصوص فعالیتهای اجتماعی و ورزشی است.
فضای مجازی بسیار جذاب و جالب است و نوجوانان و جوانان بیشتر از سایر افراد به استفاده از آن روی میآورند. بنابراین، والدین و مربیان باید توجه خاصی به رشد ذهنی و اجتماعی این قشر به خصوص در مرحله بحران هویت داشته باشند و با ارایه روش تربیتی مناسب، زمینه رشد و تکامل را برای فرزندان خود فراهم نمایند تا از زندگی سالمی بهرهمند شوند. اینترنت، از پیشرفتهترین تکنولوژیهای نوین ارتباطی است. برخلاف کاربردهای مثبت اینترنت، وجود رفتارهای افراطی و عوارض زیان آور ناشی از آن به ویژه اعتیاد به اینترنت در نوجوانان، توجه همگان را به خود جلب کرده است. با توجه به شیوع قابل توجه اعتیاد به اینترنت در نوجوانان و ارتباط معنیدار آن با اضطراب، استرس و افسردگی، برنامهریزی برای اقدامات مداخلهای در راستای پیشگیری از آسیب به نوجوانان که به طور روزافزونی با اینترنت سروکار دارند، ضروری به نظر میرسد.
انجمن روانشناسان آمریکا اعتیاد به فضای مجازی را الگوی استفاده از فضای مجازی دانسته که موج اختلال عملکردی را در پی داشته و با حاالت ناخوشایند درونی از جمله تحمل علائم ترک، تمایل مداوم برای کنترل رفتار، صرف وقت قابل توجه برای امور مرتبط به فضای مجازی، عصبانیت، پرخاشگری و هیجان همراه میباشد . این اختلال یعنی اعتیاد به فضای مجازی و شیوع آن باعث کاهش افت تحصیلی، ارتباطات میان فردی، فعالیتهای اجتماعی، شغلی و تفریحی ، اختلال در سبک زندگی و وضعیت کلی سلامت عمومی، ایجاد اضطراب و افسردگ و مصرف الکل و مواد مخدر میشود.
به طور کلی میتوان گفت با رشد و اهمیت کامپیوتر و فضای مجازی در زندگی روزمره ، مردم هر روز بیشتر و بیشتر به فضای مجازی دسترسی پیدا می کنند. این شبکه جهانی آگاهی بخش، مهیج، سرگرم کننده و بسیار جذاب است، فضای مجازی در کنار فواید بسیار فراوانی که دارد، مضراتی هم می تواند داشته باشد،که یکی از این مضرات اعتیاد به فضای مجازی میباشد . شیوع اعتیاد به فضای مجازی در بین نوجوانان مبتلا به ناتوانیهای رشدی بیشتر از نوجوانان عادی است . مطالعه در جهت بررسی شیوع اعتیاد به فضای مجازی در بین نوجوانان دبیرستانی در چین نشان داده است که بخشی بزرگی از نوجوانان اعتیاد به فضای مجازی داشتند، اما تنها یک سوم آنها به مشکل خود واقف بودند در صدد اصلاح این مشکل برآمدند .
صرف نظر از کاربردهای فراوان فضای مجازی در زندگی روزمره بشر امروز، این فناوری ویژگیهای خاص و منحصر به فردی دارد که جذابیت آن را برای کاربران صد چندان میکند. امکان ناشناس ماندن، دسترسی آسان به فضای مجازی، تنوع مطالب موجود در فضای مجازی و فراهم آوردن امکان دور شدن از واقعیتهای ناخوشایند زندگی از جمله این جذابیت هاست. در این بین کودکان، نوجوانان و جوانان بیش از هر رده سنی دیگری شیفته جست و جو و برقراری ارتباط با دنیای جدید هستند و ذهن پویای آنها مستعد گرایش به ناشناختههاست. در این شرایط عدم شناخت کافی نسبت به چگونگی استفاده از فضای مجازی در کنار جذابیتهای آن در ترکیب با برخی صفات و ویژگیهای شخصی افراد، موجب سوء استفاده مفرط از فضای مجازی میشود و همین مسائل موجب شده که در سالهای اخیر پدیدهای به نام اعتیاد به فضای مجازی به وجود آید. شیوع اعتیاد به فضای مجازی در بین دختران نسبت به پسران و نیز در بین دانشجویانی که در مقطع کارشناسی مشغولند، نسبت به دانشجویان کارشناسی ارشد بالاتر است .
پیامدهای تحصیلی و فردی اعتیاد به فضای مجازی
رواج فضای مجازی و استفاده از آن بر روی تلفن همراه و دسترسی آسان به فضای مجازی در جهت نوعی تمرکز زدایی در ارتباطات درون خانواده رشد یافته و موجب افزایش ارتباطات افقی در بین اعضاء خانواده به ویژه دانش آموزان شده است. اعتیاد به فضای مجازی وابسته به تلفن همراه و اعتیاد به فضای مجازی رایانهای یکی از شایع ترین انواع اعتیادات غیر دارویی به شمار میرود به طوری که گاهی اوقات استفاده مفرط و وابستگی بیش از حد به آن بدون آگاهی صورت میگیرد. اعتیاد به تلفن همراه به استفاده مفرط، به هم خوردن فعالیتهای تحصیلی و شغلی، شخصی و احساس نیاز به مکالمه تلفنی یا ارسال پیام کوتاه اشاره دارد.
در کنار مزایایی که فضای مجازی و تلفن همراه برای یادگیرندگان دارند استفاده از آن دارای معایبی نیز میباشد. استفاده از مصرف غذایی ناسالم، افسردگی، اضطراب و شیدایی با استفاده زیاد از فضای مجازی و اعتیاد به تلفن همراه همراه آن میشود. به طوری که دختران بیشتر از پسران از مضرات فضای مجازی و تلفن همراه آسیب میبینند . آنچه که مهم است این است که فرایندهای تحصیلی یادگیرندگان از میزان استفاده فضای مجازی و تلفن همراه تاثیر میپذیرد. تا جایی که اعتیاد به فضای مجازی وابسته به گوشیهای تلفن همراه میتواند درگیری یادگیرندگان را در تکالیف درسی مدرسه را کاهش دهد.
در سالیان اخیر استفاده از فضای مجازی و تلفن همراه به بخش مهمی از زندگی ایرانیان به ویژه در دانشجویان تبدیل شده است که وابستگی به آن میتواند امید به زندگی و معنا در زندگی دانش آموزان را تحت تاثیر قرار دهد. فضای مجازی و تلفن همراه از پیشرفتهترین تکنولوژیهای نوین ارتباطی است. برخلاف کاربردهای مثبت فضای مجازی، وجود رفتارهای افراطی و عوارض زیانآور ناشی از آن بهویژه اعتیاد به فضای مجازی و تلفن همراه در دانشآموران، توجّه همگان را به خود جلب کرده است .
فضای مجازی وابسته به تلفن همراه و شبکههای اجتماعی
اعتیاد و وابستگی به شبکههای اجتماعی تلفن همراه محور به عنوان یکی از مشکلات جدی در افراد به ویژه یادگیرندگان مطرح میباشد. شبکههای اجتماعی، به عنوان مجموعهای از خدمات مبتنی بر وب هستند که امکان ایجاد توصیفات عمومی یا خصوصی برای افراد، فراهم میکنند، یا به آنها امکان میدهند که با دیگر اعضای شبکه رابطه برقرار کرده، منابع خود را با دیگران به اشتراک بگذارند و از میان توصیفات و بازخوردهای آنها، برای یافتن اتصالات جدید استفاده کنند . با توجه به افزایش استفاده از شبکههای اجتماعی تلفن همراه محور، به ویژه گسترس تکنولوژیهای مثل لپ تاپ، تلفنهای هوشمند(تلفن همراه) در حال افزایش است که در اثر این گسترش تکنولوژی به ویژه تلفنهای هوشمند همراه دسترسی به شبکههای مجازی به راحتی در دسترس قرار دارند. با توجه به علاقۀ گستردۀ یادگیرندگان به شبکههای اجتماعی تلفن همراه محور چون فیس بوک، تلگرام، ایسنتاگرام، توئیتر، واتسآپ و غیره شناسایی تاثیر این شبکهها بر ویژگیهای کاربران از جمله مهارتهای اجتماعی و احساس تنهایی آنان از اهمیت ویژهای برخودار خواهد بود.
بر اساس دیدگاه اجتماعی ممکن است جذابیت شبکههای اجتماعی تلفن همراه محور ، بازتاب فرهنگ فردگرایی جهان امروز باشد. شبکههای اجتماعی نوین، سایتهای خودمحوری هستند که به جای توجه به جامعه، به فرد اهمیت میدهند. ساختار خودمحورانه این شبکهها ترغیب کننده رفتارهای وابسته گونه است و به افراد اجازه میدهند که جهت تقویت روحیات خود و کسب تجربه لذتبخش، خود را در این شبکهها بهطور مثبت ابراز کنند. چنین تجربیات خوشایندی میتواند رشد اعتیاد به شبکههای مجازی را هدایت کند. در میان عوامل فردی که پیشبینی کننده اعتیاد افراد به شبکههای مجازیاند، احساس تنهایی اهمیت بسزایی دارد. بسیاری از محققان احساس تنهایی را تجربه ذهنی ناخوشایندی میدانند که در نتیجه تفاوت بین روابط اجتماعی مورد انتظار فرد و وضعیت کنونی او ایجاد میشود.
وابستگی به شبکههای اجتماعی تلفن همراه محور موجب افسردگی، کاهش هویت اجتماعی و پایین آمدن خودتنظیمی در افراد میشود و همین امر کاهش در ظرفیت روابط بین فردی با اطرافیان را در پی دارد. برقراری روابط اجتماعی یکی نیازهای اساسی افراد است که اعتیاد به شبکههای اجتماعی تلفن همراه محور میتواند منجر به آسیب زدن به این روابط اجتماعی بین افراد شود. با توجه به علاقۀ گستردۀ یادگیرندگان به شبکههای اجتماعی، بررسی ویژگیهای کاربران به منزلۀ پیشایندهای اعتیاد به شبکههای اجتماعی تلفن همراه محور اهمیت ویژهای دارد.