درمان شناختی رفتاری برای کودکان

دکتر شهرام محمدخانی

 دانشیار روانشناسی بالینی دانشگاه خوارزمی تهران

مطالعات صورت گرفته طی دهۀ گذشته نشان داده است که شناخت­ های خاصی با اختلالات خلقی مشخص از جمله اختلالات اضطرابی (بارت و همکاران، ۱۹۹۶ب)، افسردگی (آبلا و همکاران، ۲۰۰۲) و اختلال سلوک (کریک و داگ، ۱۹۹۴) در کودکان مرتبط هستند که به طور گسترده‌ای منعکس‌کننده‌ی الگوهای شناختی مشخص شده در جمعیت‌های بزرگ‌سال هستند. برای مثال، نوجوانان مبتلا به اختلال وسواسی- اجباری در مقایسه با نوجوانان (۱۸- ۱۱ ساله) مبتلا به سایر اختلالات اضطرابی یا شرکت‌کنندگان غیر مضطرب، باورهای مسئولیت افراطی، آمیختگی فکر- عمل بیش از حد (این عقیده که داشتن افکاری درباره­ی وقوع چیزهای بد، احتمال رخداد آن‌ها را افزایش می­دهد) و نگرانی بیشتری دربارۀ اشتباهات داشتند (لیبی و همکاران، ۲۰۰۴).

یک مطالعۀ موردی بر روی شش نوجوان از رابطۀ کامل بین سبک شناختی و اختلال وسواسی- اجباری  حمایت کرد و نشان داد که میزان مسئولیت افراطی همزمان با کاهش نشانه­های اختلال وسواسی- اجباری  کاهش یافت (ویلیامز و همکاران، ۲۰۰۲). این سبک­های شناختی خاص ممکن است در کودکان کم سن و سال‌تر به طور کامل ایجاد نشده باشد. برای مثال، در یک نمونه از کودکان کوچک‌تر، کودکان ۷ تا ۱۳ سالۀ مبتلا به اختلال وسواسی- اجباری  نیز در مقایسه با سایر کودکان مضطرب یا کودکان غیر مضطرب، مسئولیت افراطی و باورهای آمیختگی فکر- عمل بیشتر و نیز درجه ­بندی بالاتر از شدت آسیب (بدین معنا که اگر پیامدهای ترسناک اتفاق بیفتند تا چه اندازه ناخوشایند خواهند بود) را گزارش کردند؛ اما این تفاوت‌ها به لحاظ آماری معنادار نبودند. کنترل شناختی تنها حوزه­ای بود که گروه مبتلا بهاختلال وسواسی- اجباری  از سایر گروه­ها به وضوح در آن تفاوت داشتند؛ در واقع گروه مبتلا به اختلال وسواسی- اجباری  نشان دادند که در مقایسه با دیگران توانایی کمتری برای متوقف کردن نگرانی­های خود دربارۀ افکارشان دارند (بارت و هیلی، ۲۰۰۳).

       همچنین شواهدی وجود دارد که نشان می­دهد سطوح تفکر جادویی (یعنی نسبت دادن اثر علَی به رویدادهای واقعی به‌واسطه‌ی فکر یا عملی که به لحاظ فیزیکی با آن رویداد مرتبط نیست) با نشانه­ های وسواسی- اجباری در کودکان ۵ تا ۱۷ ساله مرتبط است (بولتون و همکاران، ۲۰۰۲؛ موریس و همکاران، ۲۰۰۱)؛ اما پژوهش­ های بیشتری برای اثبات وجود این ارتباط در کودکانی که تابلوی بالینی تشخیص اختلال وسواسی- اجباری  را پر می­ کنند و همچنین اختصاصی بودن این ارتباط برای افراد مبتلا به اختلال وسواسی- اجباری  لازم است.

       این مطالعات شواهد اولیه برای تبیین شناختی اختلال وسواسی- اجباری  در کودکان فراهم می­ کنند؛ اما تا به امروز تمرکز این مطالعات بر نمونه ­های با دامنۀ سنی گسترده، حاکی از آن است که ما نمی ­دانیم آیا این سبک­ های شناختی هم در کودکان کوچک‌تر و هم در نوجوانان وجود دارد. از سوی دیگر، تکیۀ ما بر داده­ های حاصل از مطالعات مقطعی نتیجه‌گیری در خصوص ارتباط بین شناخت‌ها، رفتار و عاطفه در اختلال وسواسی- اجباری  محدود می‌کند. برای مثال، بعید است پیش از آن که کودکان قادر به فکر کردن به افکارشان و معنای آن‌ها باشند، افکار مزاحمشان مشکلی ایجاد کند یا منجر به رفتار وسواسی شود. در واقع، به طور گسترده مشخص شده است که اکثر افراد افکار مزاحم را تجربه می‌کنند (برای مثال راچمن و دسیلوا، ۱۹۷۸)؛ بنابراین آیا اختلال وسواسی- اجباری  در کودکان نشان‌دهندۀ شکست در یادگیری نادیده گرفتن این پدیده‌های مزاحم طبیعی است؟ و اگر این‌گونه است، چرا عده‌ای از کودکان در این فرایند طبیعی رشد شکست می­ خورند؟

    بر اساس این فرض مقدماتی که سبک­های تفکر ناسازگارانه‌ای در دوران کودکی ایجاد شده‌اند که دیگر در زندگی بزرگ‌سالی انطباقی نیستند، مدل­ های درمان شناختی- رفتاری برای جمعیت‌های بزرگ‌سال عمدتاً بر چرخه­ های تداوم‌بخش متمرکز می‌شوند (برای مثال بک و همکاران، ۱۹۷۹). هنگام کار کردن با جمعیت‌های کودک، بررسی این نکته بسیار حائز اهمیت است که آیا این باورها پیوسته در خدمت عملکرد سازگارانه در زندگی کودک هستند. برای مثال، مورد توجه قرار دادن اثرات محیطی گسترده ­تری که افکار، رفتار و خلق کودک را تحت تأثیر قرار می‌دهند، از اهمیت بسزایی برخوردار است. بااین‌حال، عوامل خاص تأثیرگذار بر رشد شناخت‌ها و رفتارهای مرتبط با اختلال وسواسی- اجباری  در کودکی به خوبی درک نشده‌اند. سالکووسکیس و همکاران (۱۹۹۹) مطرح می‌کنند که ریشۀ مشکلات وسواسی احتمالاً نتیجۀ تعاملات پیچیدۀ خاص فرد است، اما احتمالاً مسیرهای مختلف برای ایجاد باورهایی در خصوص مسئولیت افراطی وجود دارد. مطالعات درمانی، آزمایشی و آینده‌نگر باید درک بهتر از نقش عوامل محیطی خاص در ایجاد اختلال وسواسی- اجباری  در کودکان و اهمیت نسبی این محیط­ها، شناخت­ ها و رفتارها فراهم کنند تا بتوانیم عناصر تعیین کننده را شناسایی کرده و آن‌ها را در درمان هدف قرار دهیم.

منبع: وایت، پولی و ویلیامز، تیم. (۲۰۰۹). درمان شناختی-رفتاری اختلال وسواسی- اجباری در کودکان. ترجمه شهرام محمدخانی، محمد درهرج و فاطمه آیت مهر (۱۳۹۳). انتشارات الماس البرز. (قابل تهیه از مرکز مشاوره کاج)

 حقوق معنوی محفوظ و ذکر منبع با کتاب‌شناسی زیر بلامانع است:

شهرام محمدخانی. (۱۳۹۴). کاربرد درمان شناختی رفتاری برای مشکلات کودکان. برگرفته در روز…. و سال …. از سایت مرکز خدمات روانشناسی و مشاوره کاج http://www.kajpcc.][