توانمندسازی روانی اجتماعی نوجوانان برای پیشگیری از رفتارهای پرخطر
توانمندسازی روانی اجتماعی نوجوانان
دکتر شهرام محمدخانی
دانشیار روانشناسی بالینی دانشگاه خوارزمی و مدرس مهارتهای زندگی
رویکرد تقویت توانمندی، آموزش مهارتهای مقاومت در برابر فشار اجتماعی را با مهارتهای تقویت توانمندی ترکیب می‌کند. از دیدگاه نظری، یکی از مهم‌ترین مفروضه‌هایی که در پس رویکرد آموزش مهارتهای فردی و اجتماعی (SPST) وجود دارد، این است که رفتارهای مشکل‌ساز نوجوانان از قبیل مصرف سیگار، مشروبات الکلی و سایر مواد و دیگر رفتارهای انحرافی از قبیل رفتارهای جنسی زودرس و فرار، نوعی نشانه تلقی می‌شوند (بوتوین و ویلس، ۱۹۸۵، جسر، ۱۹۸۲؛ به نقل از هانوینکل و آهار، ۲۰۰۴). مصرف سیگار یک نوع رفتار کارکردی در نظر گرفته می‌شود که از طریق آن نوجوانان خودشان را ابراز نموده، با اضطراب مقابله و با استرس‌های گذار از کودکی به نوجوانی کنار می‌آیند. بنابراین فرض بر این است که مجموعه مشابهی از عوامل شناختی و شخصیتی زیربنایی (از قبیل عزت‌نفس پایین، سطوح بالای اضطراب و مهارتهای تصمیم‌گیری ضعیف) نوجوانان را مستعد مصرف الکل، سیگار و سایر مواد و دیگر رفتارهای مشکل‌ساز می‌نماید (اپستین و همکاران، ۲۰۰۰؛ بوتوین و همکاران، ۱۹۸۵؛ جسر، ۱۹۸۲، به نقل از هانوینکل و آبهار، ۲۰۰۴). بر اساس رویکرد تقویت توانمندی سوءمصرف مواد یک رفتار کارکردی و اجتماعی آموخته‌شده تلقی می‌شود که نتیجه تعامل عوامل فردی و اجتماعی است. علاوه بر توجه به اهمیت فرایندهای یادگیری اجتماعی از قبیل الگودهی، تقلید و تقویت، این رویکرد اظهار می‌نماید که نوجوانان دارای مهارتهای فردی و اجتماعی ضعیف، نه‌تنها در برابر عوامل مشوق مصرف مواد آسیب‌پذیر هستند، بلکه تمایل دارند از مصرف مواد به‌عنوان جایگزینی برای راهبردهای مقابله‌ای سازگارانه استفاده نمایند (بوتوین،۲۰۰۰، بوتوین و گریفن، ۲۰۰۴). بنابراین رویکردهای توانمندسازی به پیشگیری از سوءمصرف مواد بر آموزش مهارتهای فردی و اجتماعی عمومی در کنار مهارتهای مقاومت تأکید می‌کند. نمونه‌هایی از انواع مهارتهای مورد تأکید این نوع رویکردهای پیشگیرانه شامل مهارتهای تصمیم‌گیری، مهارتهای ارتباطی و بین فردی، مهارتهای جراتمندی و مهارتهای مقابله با اضطراب و خشم می‌باشند. چندین مطالعه فرا تحلیل نشان می‌دهند که رویکردهای نفوذ اجتماعی و ارتقای توانایی از رویکردهای آموزشی سنتی مؤثرتر هستند و تغییر رفتار و نگرش در این رویکردها بارزتر است (بنگرت، دروانز،۱۹۸۸؛ برووالد، بندال، ۱۹۸۸؛ توبلر، ۱۹۸۶، ۱۹۹۲؛ توبلرو استراتون،۱۹۹۷؛ به نقل از بوتوین و گریفن، ۲۰۰۴).
برنامه آموزش مهارتهای زندگی
برنامه آموزش مهارتهای زندگی (LST) یک مداخله پیشگیرانه چند مؤلفه‌ای مبتنی بر رویکرد تقویت توانمندی (توانمندسازی) است که بر آموزش مهارتهای مقاومت در برابر مصرف مواد، در چهارچوب مدل آموزش مهارتهای فردی و اجتماعی عمومی تأکید می‌کند. برنامه آموزش مهارتهای زندگی یک برنامه پیشگیری مبتنی بر مدرسه است که بیش از همه برنامه‌های پیشگیری از سوءمصرف مواد، مورد ارزیابی علمی قرارگرفته است. برنامه آموزش مهارتهای زندگی از طرف بسیاری از موسسه‌های علمی و پژوهشی ازجمله انجمن روانشناسی آمریکا ، مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌ها ، انجمن طب آمریکا ، موسسه ملی سوءمصرف مواد ، موسسه ملی سرطان ، مرکز پیشگیری از سوءمصرف مواد و دفتر پیشگیری از جرائم و بزهکاری نوجوانان ، به‌عنوان مؤثرترین رویکرد پیشگیری در حال حاضر شناخته‌شده و موردتمجید قرارگرفته است (بوتوین و گریفن، ۲۰۰۴). به‌طور خلاصه برنامه آموزش مهارتهای زندگی یکی از مؤثرترین برنامه‌های پیشگیرانه موجود است که بیش از همه برنامه ارزیابی‌شده و در سال‌های اخیر به‌طور وسیع‌تری گسترش‌یافته است.
آنچه این رویکرد را از سایر رویکردهای پیشگیرانه متمایز می‌نماید، تأکید ویژه آن بر تفاوت‌های فردی زیربنایی است. از دیدگاه نظری دو ویژگی متمایزکننده برنامه مداخله‌ای آموزش مهارتهای فردی و اجتماعی عبارت‌اند از:
- استفاده از راهبردهای درمانی برای تغییر و اصلاح این عوامل شخصیتی و شناختی- بین فردی زیربنایی و
- تأکید بر آموزش مهارتهای عمومی زندگی برای تأثیرگذاری بر مصرف مواد مختلف (الکل، حشیش و …) و جلوگیری از بروز سایر رفتارها نظیر رفتارهای جنسی زودهنگام، بزهکاری و عملکرد تحصیلی ضعیف (گلاسکو و مک کال، ۱۹۸۵).
جدول زیر مؤلفه‌های نظری و مداخله‌ای برنامه آموزش مهارتهای فردی و اجتماعی را نشان می‌دهد. ستون سمت راست این شکل مؤلفه‌های مداخله‌ای آموزش مهارتهای فردی و اجتماعی، ستون وسط متغیرهای میانجی مفروض و ستون چپ رفتارهای مشکل‌ساز موردتوجه را نشان می‌دهد.
مؤلفه‌های مداخله‌ای، متغیرهای میانجی مفروض و رفتارهای مشکل‌ساز نوجوانان موردتوجه در رویکرد آموزش مهارتهای فردی و اجتماعی
| مؤلفه‌های اصلی آموزش
مهارتهای فردی و اجتماعی |
متغیرهای شخصیتی و
شناختی میانجی |
نشانه‌های رفتارهای
مشکل‌ساز نوجوانان |
| راهبردهای هدف‌گزینی و مدیریت استرس
تعیین تکالیف خانگی آموزش مهارتهای جراتمندی و ارتباط روش‌های کاهش اضطراب مهارتهای حل مسئله / تصمیم‌گیری روش‌های خود تعلیمی یا خود بیانی |
عزت‌نفس کانون کنترل ابراز وجود اضطراب اجتماعی نفوذناپذیری نیاز به تائید تکانش گری |
مصرف سیگار
مصرف حشیش مصرف مشروبات الکلی رفتارهای جنسی زودرس بزهکاری |
مؤلفه‌های اصلی برنامه آموزش مهارتهای زندگی
برنامه آموزش مهارتهای زندگی شامل سه مؤلفه اصلی است. مؤلفه اول برای آموزش مجموعه‌ای از مهارتهای خودگردانی عمومی به نوجوانان طراحی‌شده است و مؤلفه دوم بر مهارتهای اجتماعی عمومی متمرکز است. این دو مؤلفه برای ارتقای توانمندی‌های فردی و اجتماعی و کاهش انگیزه مصرف مواد و آسیب‌پذیری در برابر عوامل اجتماعی مؤثر در مصرف مواد طراحی‌شده‌اند. مؤلفه سوم برنامه آموزش مهارتهای زندگی به‌منظور تقویت مهارتهای مقاومت در برابر مصرف مواد، ایجاد نگرش‌ها و هنجارهای ضد مواد، بر اطلاعات و مهارتهای مرتبط با مصرف مواد متمرکز است. خلاصه‌ای از این مؤلفه‌ها به شرح زیر است.
مهارتهای خودگردانی شخصی
مؤلفه مهارتهای فردی برنامه آموزش مهارتهای زندگی برای تأثیرگذاری بر مجموعه‌ای از مهارتهای خودگردانی (خود مدیریتی) طراحی‌شده است. برای رسیدن به این هدف، مؤلفه مهارتهای شخصی شامل مطالبی برای تقویت رشد تصمیم‌گیری و حل مسئله (به‌عنوان مثال شناسایی مشکل، تعیین اهداف، ایجاد راه‌حل‌های مختلف، بررسی پیامدها) آموزش مهارت‌هایی برای شناسایی، تحلیل و مقاومت در برابر نفوذ رسانه‌های گروهی و تجهیز دانش آموزان به مهارتهای خودکنترلی برای مقابله با اضطراب (مانند آموزش آرام‌سازی)، خشم و ناکامی (بازداری واکنش‌های تکانشی، تفسیر مجدد و استفاده از خود گویی ها) هست. همچنین دانش آموزان یاد می‌گیرند که چگونه اهداف واقع‌بینانه‌ای را انتخاب نموده، پیشرفت خود را ارزیابی و ثبت کرده و با شکست‌ها و موفقیت‌های خود مقابله نمایند. هدف نهایی آموزش این اصول بنیادی تغییر رفتار فردی، تقویت عزت‌نفس است.
مهارتهای اجتماعی
مؤلفه آموزش مهارتهای اجتماعی برای بهبود چند مهارت بین فردی مهم جهت ارتقای توانمندی و قابلیت اجتماعی عمومی طراحی‌شده است. این مؤلفه شامل مطالبی است که برای کمک به دانش آموزان جهت بهبود مهارتهای بین فردی خود از قبیل نحوه غلبه بر کمرویی، برقراری ارتباط مؤثر و آغاز تعاملات اجتماعی، اجتناب از سوءتفاهم، استفاده از مهارتهای جراتمندی کلامی و غیرکلامی برای امتناع از درخواست‌های ناسالم طراحی‌شده است.
مهارت‌ها و اطلاعات مرتبط با مواد
این مؤلفه برای اثر گذاشتن بر دانش، نگرش و هنجارهای مرتبط با مصرف مواد و مهارتهای مقاومت در برابر فشار دوستان و رسانه‌های گروهی برای مصرف مواد، طراحی‌شده است. این مطالب شبیه مطالبی است که در بسیاری از برنامه‌های روانی- اجتماعی برای پیشگیری از مصرف مواد، وجود دارد و بر آموزش مهارتهای مقاومت اجتماعی تأکید می‌نماید. این مؤلفه برنامه آموزش مهارتهای زندگی، بر پیامدهای کوتاه‌مدت و بلندمدت مصرف انواع مواد، میزان واقعی مصرف مواد میان نوجوانان و بزرگ‌ترها برای اصلاح انتظارات هنجاری افراد درباره مصرف مواد، ارائه اطلاعات در مورد کاهش پذیرش اجتماعی مصرف مواد و تمرین‌های کلاسی برای نشان دادن اثرات فیزیولوژیکی فوری مصرف سیگار و مطالبی در خصوص فشار دوستان و رسانه‌های گروهی برای مصرف سیگار، مشروبات الکلی یا سایر مواد و تکنیک‌های مقاومت در برابر این فشارها تأکید می‌نماید (بوتوین و گریفن، ۲۰۰۴).
اثربخشی برنامه آموزش مهارتهای زندگی
مهم‌ترین چالش در حوزه پیشگیری از سوءمصرف الکل، سیگار و سایر مواد، اثبات اثربخشی برنامه‌های پیشگیرانه است (بوتوین، ۲۰۰۰). تا اواخر سال‌های ۱۹۷۰ و اوایل ۱۹۸۰ شواهد معتبری که نشان‌دهنده اثربخشی تلاش‌های پیشگیرانه در کاهش مصرف الکل، سیگار و سایر مواد باشد، در دسترس نبود. از آن زمان تاکنون پژوهش‌های قابل‌ملاحظه‌ای انجام شده که به رشد و تکامل رویکردهای پیشگیرانه امیدبخش ازجمله آموزش مهارتهای زندگی منجر شده است.
طی سال‌های اخیر پژوهش‌های بسیاری به بررسی اثربخشی رویکردهای پیشگیری مبتنی بر نفوذ اجتماعی پرداخته‌اند (آرکین و همکاران، ۱۹۸۱؛ دونالدسون و همکاران، ۱۹۹۴؛ هارد و همکاران، ۱۹۸۰؛ لوپکر و همکاران، ۱۹۸۳؛ ساسمن و همکاران، ۱۹۹۳) به‌طورکلی این مطالعات نشان داده‌اند که مدل نفوذ اجتماعی اثربخش هستند (بوتوین، ۲۰۰۰). بر اساس نتایج این ارزشیابی‌ها برنامه‌هایی که سیستم گسترده (دانش آموزان، همسالان، خانواده، مدارس و جامعه) را تحت پوشش‌دارند، در مقایسه با برنامه‌هایی که فقط نوجوانان را آماج خود قرار می‌دهند، مؤثرتر هستند. همچنین برنامه‌هایی که مهارتهای زندگی و عوامل اجتماعی تأثیرگذار (مانند همسالان و فشار اجتماعی و رشد مهارتهای مقاومت) را هدف قرار می‌دهند، از سایر برنامه‌ها اثربخش‌تر می‌باشند (اسپرینگر و همکاران، ۲۰۰۴).
هانسن (۱۹۹۲) با مرور ۴۵ مطالعه ارزشیابی انجام شده در مورد برنامه‌های پیشگیری مبتنی بر مدرسه، نشان داده است که برنامه‌هایی که بر عوامل نفوذ اجتماعی تأکید می‌نمایند، در مقایسه با برنامه‌های مبتنی بر فعالیت‌های جانشین، نتایج بهتری نشان داده‌اند. هم هانسن و هم تابلر دریافتند که برنامه‌هایی که فقط بر ارائه دانش و اطلاعات (ارائه اطلاعات در مورد مواد به دانش آموزان)، آموزش عاطفی (برنامه‌هایی که بر رشد عزت‌نفس و روشن‌سازی ارزش‌ها تمرکز می‌نمایند) یا بر ترکیب دانش و راهبردهای عاطفی تأکید می‌نمایند، کمترین اثربخشی دارند (تابلر و همکاران، ۲۰۰۰؛ هانسن، ۱۹۹۲؛ به نقل از اسپرینگر و همکاران، ۲۰۰۴).
طی ۲۰ سال گذشته پژوهش‌های زیادی اثربخشی برنامه آموزش مهارتهای زندگی را مورد ارزیابی قرار داده‌اند (خلاصه‌ای از این مطالعات در جدول شماره ۲-۲ ارائه‌شده است). این مطالعات به‌طور پایداری نشان داده‌اند که آموزش مهارتهای زندگی اثرات رفتاری مثبتی بر مصرف الکل، سیگار و سایر مواد ایجاد می‌نماید. پژوهش‌های اولیه در زمینه آموزش مهارتهای زندگی بر مصرف سیگار متمرکز بودند و عمدتاً جمعیت سفیدپوست طبقه متوسط را شامل می‌شدند. این مطالعات عمدتاً شامل بررسی‌های مقدماتی در مقیاس کوچک بودند که به ارزیابی اثرات کوتاه‌مدت این مداخله بر مصرف سیگار و عوامل مرتبط با آن پرداخته‌اند. بسیاری از این مطالعات اولیه نشان داده‌اند که این رویکرد پیشگیرانه در کاهش مصرف سیگار در نوجوانی که این برنامه را دریافت کرده‌اند، در مقایسه با گروه کنترل مؤثر است (به‌عنوان مثال بوتوین و انگ، ۱۹۸۰، ۱۹۸۲؛ به نقل از بوتوین و گریفن، ۲۰۰۴).
در طول دهه اول پژوهش ارزشیابی در زمینه رویکرد آموزش مهارتهای زندگی مطالعات متعددی اثربخشی آن را در شکل‌های مختلف ارائه، با آموزش‌دهندگان مختلف و در مورد مواد متفاوت مورد ارزیابی قرار دادند (بوتوین و گریفن، ۲۰۰۴). در این برنامه‌های پیشگیرانه تعداد جلسات آموزشی از ۷ جلسه تا ۲۰ جلسه متغیره بوده است. بعضی از این برنامه‌ها به‌صورت یک جلسه در هفته و برخی دیگر به‌صورت دو جلسه یا بیشتر در هفته اجرا شده اند و در اکثر این مطالعات از بزرگ‌سالان به‌عنوان آموزش‌دهنده استفاده‌شده است.
حقوق معنوی محفوظ و ذکر منبع با کتاب‌شناسی زیر بلامانع است:
شهرام محمدخانی.(۱۳۹۵). توانمندسازی روانی اجتماعی نوجوانان برای پیشگیری از رفتارهای پرخطر. برگرفته در روز…. و سال …. از سایت مرکز خدمات روانشناسی و مشاوره کاج. http://www.kajpcc.ir
