درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد: ناامیدی خلاق
مریم امیدبیگی
دانشجوی دکتری روانشناسی سلامت دانشگاه خوارزمی
ناامیدی خلاق یا درماندگی خلاق یکی از مفاهیم درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد (اکت) است و جزو اولین گام‌های درمانی است. این مفهوم که خود خلاقانه در واقع مراجع را قانع می‌کند تا به یک تغییر در رویه زندگی خود بیندیشد و او را متوجه می‌کند که آنچه تاکنون برای حل مشکلات خود انجام داده کارایی لازم را نداشته و اکنون زمان آن رسیده که راه‌حل‌های جدید را امتحان کند. همه ما در زندگی به افرادی برخورده‌ایم که سال‌ها با یک مشکل دست‌وپنجه نرم کرده‌اند اما همیشه به نقطه اول برگشته‌اند. همان‌طور که می‌دانید درمان اکت یک درمان مبتنی بر استعاره است و به همین دلیل هم در فرهنگی مانند فرهنگ ما که با شعر و ضرب‌المثل و به‌طورکلی استعاره عجین است می‌تواند درمان کارآمدی باشد. در اینجا به یکی از استعاره‌های مورد استفاده برای ناامیدی خلاق اشاره می‌شود:
استعاره افتادن در چاله در درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد
فرض کنید شما در یک مزرعه هستید، با یک چشم‌بند چشمانتان را بسته‌اید و یک جعبه ابزار کوچک هم در اختیار دارید. وظیفه شما این است که با چشم‌های بسته در این مزرعه قدم بزنید. شما شروع به قدم زدن یا دویدن می‌کنید و دیر یا زود در یک چاله بزرگ می‌افتید، در این حالت ممکن است اولین کاری که می‌کنید این باشد که بفهمید چه شد که در چاله افتادید احتمالاً به خودتان می‌گویید، “من به سمت چپ رفتم، سپس از یک تپه کوچک رد شدم بعد افتادم تو این چاله” یا چیزهایی از این دست.
شاید محاسبات شما درست باشد و شما دقیقاً همان مسیر را رفته‌اید و در چاله افتاده‌اید اما دانستن این مطلب در حال حاضر به شما کمک نمی‌کند و شما را از چاله بیرون نمی‌آورد به‌علاوه حتی اگر فرض کنیم شناختن مسیر دقیقی که شما را به چاله انداخته در آینده به شما کمک می‌کند که دیگر در این چاله نیفتید هیچ تضمینی برای این نیست که شما در چاله‌های دیگر نیفتید چرا که این مزرعه پر از ناشناخته‌ها است و ممکن از مسیر دیگری بروید و در چاله دیگری بیفتید.
فرض کنید ابزاری که در اختیار دارید یک بیل است. شما شروع می‌کنید به بیل زدن اما بعد از مدتی می‌بینید که هنوز در چاله هستید و بعد با سرعت بیشتری بیل می‌زنید سریع‌تر و سریع‌تر، اما هرچه بیشتر بیل می‌زنید چاله عمیق‌تر می‌شود و بیشتر فرو می‌روید شما دارید همه تلاشتان را می‌کنید و به بهترین شکل ممکن هم بیل می‌زنید اما مسئله این است که بیل زدن راه خروج از چاله نیست و اتفاقاً نه‌تنها باعث خلاصی شما نمی‌شود بلکه شما را بیشتر فرو می‌برد و خیلی زود می‌بینید که چاله عمیق‌تر شده و تازه مسیرهای جدید هم به آن اضافه شده است.
شما به خودتان می‌آیید و می‌بینید که هرچه بیشتر دست‌وپا می‌زنید بیشتر فرو می‌روید درست شبیه اتفاقی است که زمانی که فردی در باتلاق گیر می‌کند میفتد. این دقیقاً فرایندی است که در زمان اضطراب ایجاد می‌شود. همه تلاش خود را برای کاهش اضطراب می‌کنید اما اضطراب شما بیشتر و بیشتر می‌شود و همه زندگی شما را تحت‌تاثیر می‌گذارد شما می گویید “من همه تلاشمو کردم ولی هیچ نتیجه‌ای نگرفتم” ما هم می گوییم بله حق با شماست شما همه تلاشتان را کرده‌اید اما مسیری که رفتید اشتباه بوده درست مثل کسی که می‌گوید من با همه توانم بیل زدم اما هنوز در چاله هستم! آیا با بیل زدن و عمیق‌تر کردن چاله انتظار بیرون آمدن از چاله را دارید؟
در درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد مهم نیست که شما چقدر برای بیرون آمدن از آن شرایط سخت انگیزه دارید، مهم نیست چقدر تلاش می‌کنید مهم این است که راه بیرون آمدن از چاله بیل زدن نیست حتی اگر از یک بیل ساخته شده از طلا استفاده کنید. مشکل بیل زدن نیست مشکل موقعیتی است که بیل زدن استفاده شده و وقتی شما به ادامه راه‌حل قبلی خود اصرار دارید درست مثل کسی هستید که با شدت بیشتری می‌خواهید بیل بزنید.
اجازه دهید یک مثال دیگر بزنیم تا این مفهوم به‌خوبی روشن شود. فرض کنید فردی شکایت می‌کند که هرچه رانندگی می‌کند به مقصد خود که شهری در شمال کشور نمی‌رسد او می‌گوید “خیلی در رانندگی خود دقت می‌کنم، اصلاً بین راه توقف نمی‌کند و …اما نمی‌رسم” و وقتی مسیر رانندگی را از او می‌پرسیم متوجه می‌شویم که او در جاده‌ای به سمت جنوب در حال حرکت است و طبیعتاً به مقصد خود نمی‌رسد. در اینجا مهم نیست که فرد با چه ماشینی، چه سرعتی و به چه شکلی رانندگی می‌کند وقتی مسیر اشتباه است رسیدن به مقصد غیرممکن است.
برگرفته از:
Hayes, S., Strosahl, K. D. & Wilson, K. G. (2012). Acceptance and Commitment Therapy: The Prosecc and Practice of mindful change. New York: Guilford Press.
Twohig, M. (2004). ACT for OCD: Abbreviated treatment manual. Can be found atcontextualpsychology.org.
