مداخلات متمرکز بر خانواده برای پیشگیری از مصرف مواد در کودکان و نوجوانان
دکتر شهرام محمدخانی
استاد تمام روانشناسی بالینی دانشگاه خوارزمی
مداخلات متمرکز بر خانواده- مصرف مواد اثرات مخرب جسمی، روان شناختی و اجتماعی زیادی به بار می‌آورد و به همین دلیل پیشگیری از آنها بهتر از درمان است. درمان فرآیندی بسیار رنج آور و طولانی مدت است و ممکن است بهبودی چندین سال به طول بیانجامد و علت آن را می‌توان عدم توازن در شیمی مغز، و مشکلات اجتماعی دانست که به دنبال اعتیاد به وجود می آید. برخی از معتادان هیچ شانسی برای بهبودی ندارند، زیرا پیامد اعتیاد و افسردگی آنها مرگ است. از این رو، پیشگیری متمرکز بر شادابتر و سالمتر زیستن نوجوانان و جوانان، انسانی ترین و اخلاقی ترین رویکرد به مشکلات مصرف مواد است.
مصرف مواد در دهه گذشته در بین نوجوانان افزایش یافته است. تضعیف خانواده یک عامل احتمالی این افزایش فزاینده است. به موازات افزایش طلاق، کودکان کمتری در خانه‌ها با هر دو والدین خود زندگی می‌کنند. امروزه والدین بیشتر از قبل کار می‌کنند و فرصت اندکی برای تعامل و نظارت بر رفتار فرزندانشان دارند. علاوه بر این برخی والدین نگرانی اندکی درباره مصرف مواد غیر قانونی در فرزندانشان دارند.
متأسفانه علت مصرف مواد، عمیقاً در آشفتگی خانواده ریشه دارد. مصرف مواد یک بیماری خانوادگی ناشی از سبک زندگی است که از علل محیطی خانوادگی و ژنتیکی تأثیر می‌پذیرد. از این رو برنامه‌های پیشگیری مبتنی بر توانمندسازی خانواده باید در فعالیتهای پیشگیرانه جامع گنجانده شوند.
ارزشیابی ها نشان می‌دهد که برنامه‌های پیشگیرانه ای که بر پویایی‌های خانواده تمرکز می‌کنند، بیشترین اثربخشی دارند. اگرچه رویکردهای پیشگیرانه متمرکز بر کودکان و نوجوانان که بر آموزش مهارت‌های فردی و اجتماعی تاکید دارد، اثربخش هستند، اما اثرات بسیار محدودی در پیشگیری یا کاهش مصرف مواد به جا می‌گذارند (کامفر و همکاران، ۲۰۰۲). در مقابل کار کردن با والدین و خانواده کودکان بسیار مؤثرتر است. ترکیب رویکردهای پیشگیری متمرکز بر فقط کودکان که در مدرسه یا جامعه اجرا می‌شوند با رویکردهای توانمندسازی خانواده، موجب افزایش اثرات پیشگیرانه مداخلات می‌شود. با وجود این نتایج مثبت، تنها در سال‌های اخیر است که مدارس و مؤسسات اجتماعی آماده امتحان کردن برنامه‌های متمرکز بر توانمندسازی خانواده‌ها شده‌اند.
برنامه‌های پیشگیری متمرکز بر خانواده
در سال ۱۹۹۷، برنامه‌های پیشگیری مقبولیت گسترده ای یافتند و سهم زیادی در کاهش مصرف مواد در جوانان داشتند. بسیاری از رویکردهای پیشگیری از مصرف مواد در جوانان، روی موضوعاتی کار می کنند که شامل موارد زیر است: آموزش افراد در دوره کودکی درباره مواد، آموزش عاطفی، فعالیتهای جایگزین، ارشاد، نظارت، آموزش مهارت‌های زندگی یا اجتماعی و سایر مسائل مربوط به جوانان. این نوع پیشگیریهای متمرکز بر فرد کودک مفیدند، اما اثرات مثبت خیلی کمی روی پیشگیری یا کاهش مصرف مواد دارند. کار کردن روی والدین و خانواده کودکان بسیار مؤثرتر است.
تأثیر پایدار والدین در زندگی کودکان، طراحی و اجرای مداخلات متمرکز بر خانواده مصرف مواد را ضروری ساخته است. روشن است که شناسایی و اجرای برنامه های متمرکز بر خانواده، برای کودکان و نوجوانانی که رفتارهای مشکل ساز زود هنگام دارند، می‌تواند در پیشگیری از مشکلات بعدی بسیار مفید واقع شود. در حال حاضر، برنامه‌های متمرکز بر خانواده محدودی وجود دارند که به طور تجربی مورد ارزیابی قرار گرفته‌اند. مطالعات نشان می‌دهد که شماری از مداخلات متمرکز بر خانواده کارآمد، در پیشگیری از شروع یا تشدید مصرف مواد در سال‌های اولیه یا اواخر نوجوانی موثر هستند.
شواهد به دست آمده از تحقیقات تجربی نشان می دهند که خانواده ها و والدین نقش اساسی در جلوگیری از مصرف مواد و الکل در کودکان دارند. زمانی که عوامل چندگانه با هم ترکیب می‌شوند، به نظر می‌رسد در صورت شکست خانواده در ایفای نقش محافظت کننده خود، احتمال مصرف مواد در جوانان به طور جدی افزایش می‌یابد. در شرایطی که والدین برای پدر و مادری کردن وقت کمی دارند و در خانواده های گسترده که حمایت والدین کم است، والدین باید بدانند که چگونه در رشد و ارتقا فرزندشان موثر باشند.
بسیاری از نظریه‌های رشد کودک بر تأثیر والدین در شکل دهی رفتار و شخصیت کودک، تأکید دارند. با این حال، بسیاری از والدین تربیت و مراقبت از کودکانشان را به معلمان، مراقبان و برنامه های تلویزیونی واگذار می کنند. بعضی از والدین تلاش می‌کنند که با فرزند خود مثل یک دوست باشند، اما آن چه فرزندان نیاز دارند این است که والدین برای آنها راهنماها و الگوهای نقش موثری باشند. مطالعات طولی زمینه یابی سلامت نوجوانان نشان داده است که والدین تأثیر زیادی بر رفتارهای سالم فرزندان و مصرف مواد آنها دارند و این تأثیر بیش از آن چیزی است که در گذشته تصور می‌شد. برای پدر و مادرهایی که به تأثیر خود در زندگی فرزندانشان اهمیت می دهند، این یک خبر خوشایند است که بدانند نظریه های مربوط به سبب شناسی مصرف مواد در دهه ۱۹۹۰، نشان دادند که راه نهایی برای مصرف مواد تحت تأثیر هم سن و سالان است. بررسی های جدید نشان داد که وجود سه عامل محافظت کننده در خانواده (مثل روابط مثبت بین والد و کودک، توجه کافی والدین و ارزشها و نگرش های ضد مصرف مواد در والدین) تأثیر مهم و زیادی بر عدم مصرف مواد و سایر مشکلات رفتاری نوجوانان دارد.
اخیراً مدل بوم شناختی اجتماعی مصرف مواد در نوجوانان نشان داد که عوامل سه‌گانه محافظ خانوادگی، بر انتخاب دوستان در نوجوانان تأثیر می‌گذارند و دوستان نوجوانان، ارزشها و مصرف مواد در آنها، پیش بینی کننده مصرف مواد در نوجوانان است.
یکی از چالش‌هایی که مداخلات متمرکز بر خانواده با آن مواجه هستند، تعیین نحوه برقراری ارتباط و درگیر شدن با خانواده‌ها است. تعدادی از رویکردها مورد ارزیابی قرار گرفته‌اند، شامل برنامه‌هایی که در سطح همگانی از طریق مدارس با خانواده‌ها ارتباط برقرار می‌کنند، و بعد خانواده های نیازمند خدمات بیشتر را به برنامه های انتخابی و خاص هدایت می‌کنند. سایر رویکردها شامل درگیر کردن والدین از طریق برنامه‌ها یا موقعیت‌هایی است که از قبل در آنها حضور دارند مانند کار کردن با شرکت کنندگان در برنامه مراکز درمان نگه‌دارنده متادون، یا در محیط کار والدین.
مداخلات متمرکز بر خانواده از نظر هزینه مناسبترند، زیرا علاوه بر مصرف مواد، روی پرخاشگری، خلافکاری، حاملگی نوجوانی، ایدز، شکست در مدرسه، خودکشی و سلامت روان هم تأثیر دارند. مداخلات پیشگیری مبتنی بر خانواده در پیشگیری از مصرف مواد بسیار امیدبخش بوده‌اند. برای این که برنامه‌های پیشگیری متمرکز بر خانواده موثر واقع شوند، باید متناسب با سن، جنسیت و نیازهای فرهنگی کودکان و خانواده‌هایشان طراحی شوند.
برنامه های مختلفی در سطوح همگانی، انتخابی و خاص برای توانمندسازی خانواده وجود دارد. نتایج مطالعات نشان می‌دهد که مؤثرترین مداخلات متمرکز بر خانواده برای پیشگیری از مصرف مواد آن‌هایی هستند که بر عوامل خطرساز و حفاظت کننده مصرف مواد در سطح خانواده متمرکز هستند. به طور کلی، مطالعات اولیه نشان می‌دهد که برای این که مداخله خانواده محور موثر واقع شوند باید:
- بر تغییر کارکرد خانواده و رفتارهای والدینی تاکید کنند.
- خانوادههای آسیب پذیری را که به سختی در دسترس هستند، آماج مداخله قرار دهند.
- هر دو پدر و مادر را در برنامه های مداخله مشارکت دهند.
- بر کاهش عوامل پیشایند مصرف مواد در نوجوانان با استفاده از مداخلات خانواده محور متمرکز شوند.
- رفتارهای پرخطر والدین مانند مصرف مواد را هدف قرار دهند.
مداخلات متمرکز بر خانواده بسیار حائز اهمیت می‌باشند. در حالی که برنامه‌های مدرسه‌ای و اجتماعی ضروری هستند، ولی کافی نیستند. اگر بخواهیم خانواده‌ها در پیشگیری از رفتارهای پرخطر موفق باشند، هم کودک و هم والدین باید رفتارها و مهارت‌هایی را که به آنها در رشد سالم کمک می‌کند، بیاموزند.
مدرسه‌ها می‌توانند نقش والدین به عنوان مربیان اولیه را تشخیص داده و از طریق مشارکت با آنها این نقش تقویت کنند. مشارکت دادن والدین و اجتماع باعث می‌شود تا پیام‌های سلامتی به طور مداوم به خانه و اجتماع منتقل شده، سلامتی دانش آموزان بهبود یافته و آگاهی نسبت به مسائل مربوط به سلامتی در میان دانش آموزان و خانواده‌هایشان افزایش یابد.
برنامه‌هایی که با مشورت والدین آغاز و اجرا می‌شوند نه تنها موفق‌تر هستند، بلکه نقش والدین را نیز تقویت می‌کنند. در اغلب موارد والدین به سختی مسائل مربوط به مواد را با کودکانشان مطرح می‌کنند، در حالی که آنها می‌توانند قابل اعتمادترین و مقدم‌ترین منبع اطلاعاتی برای جوانان در مورد سلامتی باشند.
مداخلات پیشگیرانه متمرکز بر خانواده
مداخلات متمرکز بر خانواده را که با هدف پیشگیری طراحی شده اند، می‌توان به سه دسته تقسیم کرد:
- آموزش مهارت‌های خانواده و والدین
- حمایت درون خانواده
- خانواده درمانی
این شیوه‌ها به طور کل، به جای تمرکز بر کودک در خانواده، بر پویایی موجود در خانواده و جامعه تمرکز دارند. این شیوه‌ها در مورد استفاده از مواد، به طور مستقیم مسائل مربوط را در میان جوانان هدف قرار نمی‌دهند، اما بر عوامل خطرزای شناخته شده و عوامل محافظت‌کنندهای که احتمال شروع یا ادامه‌ی استفاده از مواد کاهش یا افزایش می‌دهد، مد نظر دارند. به طور کلی مداخلات متمرکز بر خانواده در کنار مداخلات متمرکز بر فرد اثربخش ترین برنامه های برای پیشگیری از مصرف مواد و سایر رفتارهای پرخطر در کودکان و نوجوانان هشتند
